فعل

فعل یوْخسا ائیلم، ایش، حال و حرکت بیلدیرن سؤزلر.^[۱]

تۆرکجه‌ده اوْلان ائیلم‌لر(فعل‌لر) اؤز قوُروُلوُش‌لارینا گؤره اۆچ یئره بولونور:

• ساده ائیلم‌لر
• دۆزَلتمه ائیلم‌لر
• مورکّب ائیلم‌لر.^[۱]

بیر کؤک‌دن عیبارت اوْلان و بیر حرفی دَییشیک‌ده معناسی ایتن یوْخسا دَییشن ائیلم‌لره، ساده ائیلم دئییلیر. ساده ائیلم‌لر تۆرکجه‌نین اَن(چوخ) اَسکی(قدیمی) ائیلم‌لری سایی‌لیر. اؤرنک: گۆل، سات، اوْخو، یاز، گَل، قاچ، دِئ ...^[۱]

مۆختلیف سؤزلره مۆعیّن اکلر(شکیلچی‌لر) آرتیرماق‌لا دۆزَلن ائیلم‌لره، دۆزَلتمه ائیلم‌لر دئییلیر. بوُ ائیلم‌لر تاریخی سابیقه باخیمیندان، ساده ائیلم‌لردن سوْنرا یارانمیش‌لار. آد، سای، صیفَت و عوضلیک‌دن (ضمیردن) دۆزلتمه‌ائیلم یارادان اکلر(شکیلچی‌لر)، بوُنلار دیر:

• لا، له: بوُ شکیلچی‌لر آد، صفت و سای‌دان ائیلم یارادار. اؤرنک: ایشله، دیشله، باغلا، ایزله، گؤزله، یۆکله، یانلا، باشلا ... خوْش‌لا، بوْش‌لا، قارالا، جۆتله، خیردالا، حاضیرلا، گیرده‌له ... ایکی‌له، اۆچله، یاریلا ...
• لاش، لش: بوُ شکیلچی‌لر ده آد، صیفت و سای‌دان ائیلم یارادار. اؤرنک: آیاقلاش، اۆزلش، سؤزلش، فیکیرلش، حاضیرلاش، شیرینلش، بیرلش ...
• لان، لن: بوُ شکیلچی‌لر آد و صیفت‌دن ائیلم یارادار. اؤرنک: یوْل‌لان، گۆج‌لن، ائولن، گۆل‌لن، سۆس‌لن، وئل‌لن ...
• آل، ال، ل: بوُ شکیلچی‌لر سای و صیفت‌دن ائیلم یارادار. اؤرنک: چوْخال، آزال، دۆزَل، سارال، دینجل، دوُرول ...
• آر، ار: بوُ شکیلچی‌لر آد و صیفت‌دن ائیلم یارادار. اؤرنک: یاشار، قیزار، گؤیَر، بوْزار، آغار ...
• آ، ـه: بوُ شکیلچی‌لر آد و صیفت‌دن ائیلم یارادار. اؤرنک: اله، دیله، یاشا، بوْشا ...
• ێ، ی، وُ، ۆ: بوُ شکیلچی‌لر تکجه صیفت‌دن ائیلم یارادار. اؤرنک: برکی، توُرشو، آجی، تنگی ...
• وار: بوُ شکیلچی چوْخ آز آدلاردان ائیلم یارادار. اؤرنک: سوُوار ...
• سا: بوُ شکیلچی ده چوْخ آز آدلاردان ائیلم یارادار. اؤرنک: سوُسا ...
• ایمسه، اۆمسه: بوُ شکیلچی‌لر بعضی ائیلملر و عوض‌لیک‌لردن ائیلم یارادار. اؤرنک: منیم‌سه، گۆلوم‌سه، اؤزوم‌سه، ...
• اێلد، ایلده، اوُلدا، اۆلده : بوُ شکیلچی‌لر نیدا سؤزلرین‌دن، هابئله طبیعت سس‌لرین‌دن ائیلم یارادار. اؤرنک: گۆرولده، پێچیل‌دا، زاریل‌دا، شێریل‌دا، اینیل‌ده، شاققیل‌دا، جینگیل‌ده، خوْرول‌دا، تاققیل‌دا، گۆببول‌ده، جۆرول‌ده ...
• ێق، ێخ، یک، وُق، وُخ: بوُ شکیلچی‌لر آد، صفت و ظرف‌دن ائیلم یارادار. اؤرنک: داریخماق، یوْلوخماق، گئجیک‌مک، دوُروخماق ...^[۱]

بوُ ائیلملر دؤرد دسته‌یه بؤلونور^[۱]:

بوُ گۆنکو تۆرکجه‌ده اوْلمایان «ایمک» ائیلمیندن قالان کؤمکچی ائیلملر، ائیلمین امر و مۆطلق‌گئچمیش‌دن باشقا بۆتون زامانلاری ایله ایشلَنیب مۆرکّب ائیلم یارادار. اؤرنک: آلمیش‌ایدیق (آلمیشدیق)، گلمیش‌ایدیک (گلمیشدیک)، گله‌سی‌ایدی (گله‌سی‌دی)، گلیر ایدی (گلیردی) ...^[۱]

بوُ قسماً مۆستقیل اوْلان ائیلملر، کؤمکچی ائیلملر کیمی اکثراً آیری دیللردن آلینما آد و صفتلردن سوْنرا گلیب، مۆرکّب ائیلم یارادار. اؤرنک: حاضیر اوْل، امر ائت، رد ائله ...^[۱]

ائیلمین باجاریق حالتی آدلانان «بیل» ایله دۆزَلن مۆرکّب ائیلملر: آلا بیلدیم، قازانا بیلمیشم، ساتا بیلَرمیشم ...^[۱]

• آدلیق حالدا اوْلان آدلار ایله دۆزَلن مۆرکّب ائیلملر: ال چکمک، گؤز قوْیماق، باش ووُرماق، قوُلاق آسماق، دیل تؤکمک ...
• یؤنلوک حالدا اوْلان آدلار ایله دۆزَلن مۆرکّب ائیلملر: باشا دۆشمک، اله سالماق، دیله توُتماق، اله دۆشمک، باشا گلمک، گؤزه گلمک ...
• چیخیشلیق حالدا اوْلان آدلار ایله دۆزَلن مۆرکّب ائیلملر: یوْلدان آزماق، الدن سالماق، گؤزدن دۆشمک، دیلدن سالماق، الدن دۆشمک، باشدان سوْوماق ...
• یئرلیک حالدا اوْلان آدلار ایله دۆزَلن مۆرکّب ائیلملر: گؤزده-قوُلاقدا اوْلماق، آرخادا سۆرونمک ...^[۱]

ایش و حرکتین گؤرولدویونو گؤسترن ائیلم‌لره دوْغرولاما، گؤرولمه‌مه‌سی‌نی بیلدیرنه ایسه دانما دئییلیر.^[۲] دانما آنلامی‌نین علامتی «ما/مه» دیر. دانما علامتی بۆتون شکیلچی‌لردن قاباق ائیلمین کؤکونه یاپیشار. ووُرغولار بوُ علامتدن قاباقکی هیجالاردا اولار. دانما علامتی ووُرغو آلتینا دۆشمز.^[۳] اؤرنک: یاتـما(ماق)، بیلـمه(مک)، سۆرمه(مک)^[۲]

تأثیرلی (مۆتعّدی) ائیلملر واسیطه‌سیز تاماملیق (مفعول) ایستیر.^[۴] تأثیری ایش گؤرن‌ده قالیب، واسیطه‌سیز تاماملیق ایسته‌مه‌ین ائیلمره ایسه تأثیرسیز (لازیم) ائیلم دئییلیر.^[۵] تأثیرلی ائیلملر «نه‌یی؟»، «کیمی؟» و «نه؟» سواللارینا جاواب وئریر؛ آنجاق تأثیرسیز ائیلملر بوُ سواللارا جاواب وئرمیر.^[۴]

تأثیرلی و تأثیرسیز ائیلملری کامیل آییرماق اوْلماز؛ ایشلندیکلری یئره گؤره تأثیرلی و تأثیرسیز اوْلا بیلن ائیلملر واردیر. اؤرنک: باشلا(ماق)، ایشله(مک)، ایشلت(مک)، اوْخو(ماق)^[۴]

تأثیرلی ائیلملر ایکی اساس دسته‌یه بؤلونور:

۱) هئچ بیر اؤزل علامته مالیک اوْلمایان: گؤر(مک)، آت(ماق)، آنلا(ماق)، یاز(ماق)، ایزله(مک)، ...^[۴]

۲)ساده و دۆزلتمه ائیلمرین بیر قیسمی ائتکن(معلوم)، قاییدیش و قارشیلیق‌لی نوعلاردا، بیر اؤزل علامتلره مالیک اوْلمادان تأثیرلی اوْلور:

• ت: اوْخشات(ماق)، بنزت(مک)، آجیـت(ماق)، چۆروت(مک)، اسنـت(مک)، قوُروت(ماق)، قارالـت(ماق)، آزالـت(ماق)، سارلـت(ماق)، آخـیت(ماق)، قوْرخـوت(ماق)، آنلات(ماق)، باغلات(ماق)، تمیزلـت(مک)، ...
• آر، ار: چیخار(ماق)، قوْپار(ماق)، ... (بوُ ائیلملره ت آرتیریلسا دا، ائیلمین معناسی دَییشیلمز: چیخـارت(ماق)، قوْپـارت(ماق)، ... آر و ار تأثیرلی و تأثیرسیز ائیلملرین ایندیکی و مۆضارع زامانلاریندا دا ایشلنیر، آنجاق ت آرتیرماق ایله بوُ دوْلاشیق‌لی‌لار آرادان قالخیر.)
• یر (یر، ێر، وُر، ۆر): قاچیر(ماق)، آشیر(ماق)، بیتیر(مک)، ... (بوُ ائیلملره ت آرتیریلسا دا، ائیلمین معناسی دَییشیلمز: قاچـیرت(ماق)، آشـیرت(ماق)، ... یر تأثیرلی و تأثیرسیز ائیلملرین ایندیکی و مۆضارع زامانلاریندا دا ایشلنیر، آنجاق ت آرتیرماق ایله بوُ دوْلاشیق‌لی‌لار آرادان قالخیر.)
• دیر (دیر، دێر، دوُر، دۆر):

الف)بوُ شکیلچی‌لر بۆتون تأثیرلی ائیلملرده تأثیرلی‌لیک درجه‌سینی داها آرتیریر: یازدیر(ماق)، چیخارتـدیر(ماق)، ووُردور(ماق)، دۆیـدور(مک)، ...

ب)تأثیرسیز ائتکن (معلوم)، قاییدیش و قارشیلیق‌لی ائیلملرده: دینـدیر(مک)، قالـدیر(ماق)، سوُسـدور(ماق)، کۆسـدور(مک)، سوْیونـدور(ماق)، دئیینـدیر(مک)، دوْلاشـدیر(ماق)، ووُروشـدور(ماق)، ...

• دار، در: دؤندر(مک)، قوْندار(ماق)، ...
• یز (یز، ێز، وُز، ۆز): قالخـێز(ماق)، قوْرخـوُز(ماق)، ...^[۴]

معلوم ائیلم یوْخسا ائتکن ائیلم، ایش‌گؤرنی بللی اوْلان ائیلم. اؤرنک: آیدین گلدی. سوْلماز پالتاری آلدی.^[۶]

مجهول ائیلم یوْخسا ائدیلگن ائیلم، ایش‌گؤرنی بللی اوْلمایان ائیلم. تأثیرسیز ائیلملرین ائدیلگن نوعو اوْلماز. ائیلملری ائدیلگن ائتمگه گؤره ایشلنن اکلرین ان اهمیت‌لی‌سی بوُنلار دیر:

• دؤرد چئشیدلی یل (یل، ێل، وُل، ۆل): یازێل(ماق)، پوزوُل(ماق)، ...
• دؤرد چئشیدلی ین (ین، ێن، وُن، ۆن): بوُ اکلر داها چوْخ کؤکلری «ل» ایله بیتَنلره آرتیریلاراق، اوْنلاردان ائدیلگن ائیلم یارادار. بیلـین(مک)، آلـێن(ماق)، بؤلـۆن(مک)، یوْلـوُن(ماق)، ...^[۶]

دۆزلتمه ائیلملردن یالنیز «لا/له» ایله دۆزلنلر تأثیرلی اوْلور؛ بوُنا گؤره ده تکجه اوْنلاردان ائدیلگن نوع دۆزلتمک اوْلار. اؤرنک: باغلان(ماق)، ایزلـن(مک)، گؤزلـن(مک)، ... بوُ ائیلملره «یل» ده آرتیرماق اوْلار: باغلانـێل(ماق)، ایزلنـیل(مک)، گؤزلنـیل(مک)، ...^[۶]

قاییدیش ائیلملرده ایشین نتیجه‌سی ایش گؤره‌نین اؤز اۆستونه قاییدیر. بوُ ائیلملرده تاماملیق (مفعول) اوْلماز. اؤرنک: سئوین(مک)، آچیل(ماق)، گئیین(مک)، سۆرون(مک)، بۆزول(مک)، بیلین(مک)، دئیین(مک). بوُ ائیلملر تأثیرلی ائیلملردن مۆعیّن شکیلچی‌لرین واسیطه‌سی ایله دۆزَلر^[۷]:

اؤرنک: سئو(مک) ← سئوین(مک)، گؤر(مک) ← گؤرۆن(مک)، دَل(مک) ← دلـین(مک)^[۷]

آچ(ماق) ← آچـیل(ماق)، اۆز(مک) ← اۆزۆل(مک)، بۆز(مک) ← بۆزۆل(مک)^[۷]

• قاییدیش نوعو شکیلچی‌لری ایله ائدیلگن نوع ائیلملری شکیلچیلری عئینی دیر. آنجاق بوُنلاری جۆمله ایچینده بیری بیریندن سئچمک چوْخ آسان دیر. جۆمله‌ده ایش گؤرن بللی اوْلماسا، ائیلم ائدیلگن دیر. ایش گؤرن بللی اوْلاراق ایشین نتیجه‌سی ایش گؤرنین اۆستونه قاییتسا، ائلیم قاییدیش نوعوندان دیر.^[۷]