|
ҚырғызстанКоординаттар: 41°16′00″ с. е. 74°59′00″ ш. б. / 41.26667° с. е. 74.98333° ш. б. (G) (O) (Я) Қырғызстан (қыр. Кыргызстан), ресми Қырғыз Республикасы (қыр. Кыргыз Республикасы) — Орталық Азияда орналасқан таулы, мұхитқа шыға алмайтын мемлекет. Астанасы және ең ірі қаласы – 624 мың адам тұратын Бішкек қаласы. Халқы 7 037 590 адам.[5] Халқының көпшілігі қырғыздар (72,6%), басқа ұлт өкілдері ішінен орыстар (6,4%), өзбектер (14,5%), украиндар, татарлар, қазақтар, ұйғырлар, немістер, тәжіктер, дүңгендер, т.б. бар. Жер аумағы 199,5 мың км2-ге тең. Конституциясы бойынша Президенттік басқару нысанындағы мемлекет болып келеді. Заң шығарушы органы — бірпалаталы Жогорку Кеңеш атты парламенті. Ресми тілдері: қырғызша және орысша. Ұлттық мерекесі — 31 тамыз, Тәуелсіздік күні. Ақша бірлігі — сом. Аумақтың аумағы 199 951 км² құрайды. Ол әлем бойынша 85-орынға ие, ТМД елдерінің арасында 7-орын, 140-інші орын - ЖІӨ бойынша PPP және 111-орында. Әкімшілік-аумақтық мағынада ол 7 облысқа және республикалық маңызы бар 2 қалаға (Бішкек және Ош) бөлінген. Экономикалық-географиялық жағынан Орталық, Солтүстік және Оңтүстік Қырғызстан деп бөлінеді. ТарихыҚазіргі Қырғызстан жеріндегі алғашқы мемлекеттік құрылымдар б.з.д. II ғасырда пайда болған. Біздің заманымыздың VI—XII ғасырлары аралығында бұл аймаққа Енисей бойынан түркі тайпалары қоныс аударған болатын. Кейіннен олар моңғол-татар шапкыншылықтарына ұшырап қуғындалды. XIV ғасырда Моғолстанның солтүстік-шығыс шекараларында көне «қырғыз» түркі этнонимінің иегерлері өмір сүрді. XV–XVI ғасырларда Тянь-Шань мен Памир-Алайда нығайған қырғыз тайпалары моғол тайпаларымен бірге біртұтас қырғыз этносын құрды. XVI-XVII ғасырларда қырғыздар қазақтармен одақтасып, Яркенд хандығына, Шайбани мемлекетіне және Ойрат хандығына қарсы шықты. XVIII ғасырда жоңғарлар шапқыншылығы нәтижесінде солтүстік аймақтарынан уақытша көшірілген қырғыздар Қоқан хандығымен бірге Жоңғар хандығы мен Цинь империясының одан әрі кеңеюіне қарсылық ұйымдастыра алды. XIX ғасырда алдымен Қоқан хандығының иелігінде болды. Ресейдің Орталық Азияға экспансиясы жылдарында болған Қоқан-Орыс соғысы нәтижесінде қазіргі Қырғызстан жері толықтай Ресей империясының құрамына енді. Қырғыздар 1916 жылғы Орталық Азиядағы көтеріліске де қатысты. Қырғызстан жері Ресей империясының Түркістан губерниясына енді. Қырғызстанның табиғат жағдайы өте қолайлы, таулы жерлеріне Ресейдің ішкі аудандарынан шаруалардың жаппай қоныс аударуы жүрді. Бұл жағдай бұрын тек қана көшпелі мал шаруашылығымен айналысып келген қырғыз жерінде, жаңа шаруашылық түрлерінін; дамуына қозғаушы күш болды. Қазан төңкерісінен кейін бұл аймақ Қара Қырғыз автономиялы облысы деп аталды, және кейінірек Қырғыз АКСР атауымен қайта құрылды. 1936 жылы Қырғыз АКСР Қырғыз КСР-ы болып өзгертілді. 1991 жылғы 31 тамызда Қырғызстан өзінің атауын Қырғызстан Республикасы деп өзгертіп, тәуелсіздігін жариялады. 25 желтоқсан күні Қырғызстан толық тәуелсіздігін алды. Кейінірек Асқар Ақаев президенттілігі жылдары ҚР ТМД, БҰҰ, ЕҚЫҰ және тағы басқа ұйымдардың мүшесі болды. 1993 жылғы 5 мамырда ел атауы ресми түрде Қырғыз Республикасы деп өзгертілді. 2005 жылғы Қырғызстандағы парламент сайлауынан кейін Қызғалдақ төңкерісі болды. Төңкерісшілер Ақаевты, оның отбасын мен жақтастарын жемқорлық пен авторитаризммен айыптады. Нәтижесінде Ақаев 2005 жылғы 4 сәуірде отставкаға кетті. Оппозиция мүшелері коалиция құрастырып, президент Құрманбек Бәкиев пен премьер-министр Феликс Кулов басшылығында жаңа үкімет құрылды. Алайда, ұйымдасқан қылмыспен байланысы бар түрлі топтар мен фракциялар билікке ұмтылғандықтан, саяси тұрақтылық қиын болып көрінді. 2005 жылғы наурызда сайланған 75 депутаттың үшеуі өлтірілді, ал тағы бір мүшесі 2006 жылғы 10 мамырда қосымша сайлауда өлтірілген ағасының орнын жеңіп алғаннан кейін көп ұзамай өлтірілді. Төртеуі де ірі заңсыз бизнеске тікелей қатысқаны белгілі. 2010 жылғы 6 сәуірде Талас қаласында үкіметтің сыбайлас жемқорлыққа қарсы шеруінен кейін және күнкөріс шығындарының өсуінен кейін азаматтық толқулар басталды. Наразылық шаралары келесі күні Бішкекке де тарады. Наразылық білдірушілер президент Бәкиевтің кеңселеріне, сондай-ақ мемлекеттік радио мен телеарналарға шабуыл жасады. 2010 жылғы 7 сәуірде президент Бәкиев төтенше жағдай енгізді. Полиция мен арнайы қызмет көптеген оппозиция лидерлерін тұтқынға алды. Қырғызстан үкіметі өкілдерінің хабарлауынша, ел астанасында полициямен болған қанды қақтығыстарда кемінде 75 адам қаза тауып, 458 адам ауруханаға түскен.[6] Президент Бәкиев Жалалабаттағы үйіне оралды және 2010 жылғы 13 сәуірде өткен баспасөз мәслихатында отставкаға кету шарттарын мәлімдеді. 2010 жылғы 15 сәуірде Құрманбек Бәкиев елден шығып, әйелі мен екі баласымен Қазақстанға ұшып кеткен. Елдің уақытша басшылары Бәкиев кетер алдында отставкаға кету туралы ресми хатқа қол қойғанын хабарлады. Бүгінгі таңда Қырғызстан Тәуелсіздік күнін жыл сайын 1991 жылы егемендік жариялаған күнінде, яғни 31 тамызда тойлайды. Тәуелсіздік алғаннан бері Қырғызстанда шынайы еркін ақпарат құралдарын құру және белсенді саяси оппозицияны қолдау сияқты өзгерістер болды.[7] ГеографиясыГеографиялық орны Қырғызстан — Орталық Азияда орналасқан мемлекет, солтүстігінде Қазақстанмен, шығысы мен оңтүстік-шығысында Қытаймен, оңтүстік-батысында Тәжікстанмен, ал батысында Өзбекстанмен шектеседі. Солүстіктен оңтүстікке 454 км, ал батыстан шығысқа қарай 925 км-ге созылып жатыр. Мемлекеттік шекаралары, негізінен, таулар арқылы өтеді. Сол себепті тәуелсіздігін алғаннан кейінгі кезеңде шекараларын айқындау мақсатында көршілес мемлекеттермен келісімдер жүргізілді. Геосаяси жағынан алғанда ел аумағы аса маңызды аймақ болып табылады. Елдің географиялық орнының бұл ерекшелігін НАТО-ға мүше елдер халықаралық терроризмге қарсы күресте маңызды тірек пункті ретінде пайдалануда. Ерекше қорғалатын табиғи аумақтарыҚырғызстанда әртүрлі мәртебелерден тұратын 88 ерекше қорғалатын (ООПТ) табиғи аумақ бар: табиғат қорлары, қорлар, табиғи парктер, ғибадатханалар, биосфералық аумақтар. ООПТ барлығы 1 476 121,6 гектар, немесе 14 761,21 км² (республика аумағының 7,38%). Мысалы, Бүгінгі таңда:
1998 жылы «Ыссық-Құл» биосфералық аумағы 4 314,4 мың га (әкімшілік аумақ) Ыстықкөл), қолданыстағы заңнамаға сәйкес ерекше қорғалатын табиғи режиммен ұлттық деңгейде қорғалатын табиғи аумақтар мәртебесіне теңестіріледі. 2001 жылдан бастап ЮНЕСКО шешімімен биосфералық аумақ «Ыссык-Кол» биосфералық қорлардың әлемдік желісіне енгізілді. Республиканың сақталған аумақтарына, халықаралық маңызы бар: 1976 жылдан бері Ыстықкөл көлімен бірге, сулы-батпақты алқаптардың халықаралық тізіміне Рамсар конвенциясы енгізілген) суару және су құстарын ұшу және қыстайтын жерлерде демалыс орны. Бұл тізім сондай-ақ Хартиясы-Құл (2005) көлдер кіреді және Сонкёль-өл (2011) Қаратал-Жапырық қорығы. Сары-Челек 1979 жылы мемлекеттік табиғи биосфералық қорығы бағдарламасының шешімімен ЮНЕСКО «Адам және биосфера» биосфералық резерваты халықаралық желісіне енгізілді. Мұнда бүкіл табиғи кешен мен кешен бақыланады. Қорық аумағында ауа райы бақылау-өткізу пункті жабдықталған және жұмыс істейді[8] Пайдалы қазбаларыАсыл депозиттері бойынша ел шот минералдық-шикізат базасын, түсті және сирек металдар, металл емес шикізат, отын-энергетикалық ресурстар. Қырғызстан табиғи минералды шикізаттың көптеген түрлеріне айтарлықтай әлеуетке ие. Өз аумағында руда мен металл емес минералдардың бірнеше мыңға жуық кен орны мен руда пайда болуы анықталды. Пайдалы қазбалардың негізгі түрлері: алтын, сынап, сурьма, сирек жер, қалайы, вольфрам, көмір, металл емес шикізат[9]. АлтынҚазіргі уақытта республика территориясында 2500 жуық байырғы көрініс табылды Алтындар. Олардың басым көпшілігі өте аз, өнеркәсiптiк мүдделердi көрсетпейдi. Республикадағы алтынның жалпы баланстық қоры 500 тоннадан асады. 1992 жылы «ҚазМұнайГаз» ҰК АҚ-дағы ең ірі алтын кен орны табылды (қыр. Кум-Төр; Алтын қорлары бойынша әлемде 7-орын[10]), даму 1996 жылы басталды. «Кумтөр» кен орны Жеті-Өгүз ауданында орналасқан, Ыстықкөл облысы. Қазіргі уақытта «Макмал», «Кумтор», «Салтон-Сары», «Терек», «Тереккан», «Жамгыр», «Иштамберды»[9]. СүрмеРеспубликаның сурьма әлеуеті 7 кен орнында (264 мың тонна) шоғырланған[9]. Кадамжай сүрме зауыты елдегі ең ірі, 1936 жылы пайдалануға берілді. Тарихи жолмен, КСРО металл комбинаты өндірісіндегі ең ірі зауыт болды және әлемдегі ең ірі зауыттардың бірі болып саналды: 1991 жылға дейін өндіріс жылына 17 мың тоннаға жетті (Әлемдік өндірістің 10%-ы). Өндірістік кешеннің өндірісі металдың сурьманын және оның қосылыстарының 14 түрін ұсынды. Кадамжай сүрмелер комбинатының ашылуымен КСРО суретті импорттаудан бас тартып, толығымен ауысты. Осы зауытта шығарылған сурьма ұзақ уақыт бойы бұл металдың әлемдік стандарты болды[11]. СынапҚырғызстан маңызды сынап қорлары бар елдердің бірі болып табылады, сондай-ақ, әлемде әлемдегі ең ірі сынап өндіруші екінші болып табылады, Қытайдан кейін. Республикада екі сынапты кен орны бар: Хайдаркан және Жаңа[12]. Соғыс жылдарында Ұлы Отан соғысыда, Никитов сынап комбинаты Донбасста аумағында неміс әскерлері болған кезде, елге металл сынаппен Хайдаркан және Чауваның шахталарына толығымен берілді. Хайдаркан және Новое кен орнының сурьмы-сынапты кен орнының негізінде 70 жылдан астам уақыт бойы Хайдарканың Меркурий комбинаты[13]. МұздықтарыҚырғызстан мұздықтары республиканың тұщы су қорын құрайды, сонымен бірге Орталық Азия аймағы және өзендер үшін азық-түліктің негізгі көздері болып табылады. Республикада 8000-ға жуық мұздақ бар, Қырғызстан аумағының 4% (шамамен 8000 км2). бірақ мәңгі қармен бірге, олар елдің аумағының 40,5%-ын (шамамен 81 000 км2) алады. Бұл Кавказ және Альпі мұздықтарының ауданынан әлдеқайда көп, бірге жиналды. Мұздақтарда шамамен 650 км 3 мұз сақталады3 льда[14][15]. Өзендері Қырғызстанда шамамен 30 мың өзен бар. жалпы ұзындығы шамамен 150 000 км, және басқа деректер бойынша 35 000 км. Республиканың барлық ірі өзендерінде тауларда, олар көбінесе мұздықтар мен қардың еріген суларына тамақтанады. Республиканың түрлі рельефтеріне байланысты, өзен мен жазық таулы бөлігін ажырату. Арал бассейніне өзен жүйелерінің басым бөлігі жатады, Орта Азияның негізгі өзендерінің Сырдария мен Амударияның жүйелеріне. Арал теңізінің бассейніне жатса да, Шу және Талас өзендерінің бассейндері, алайда олардың суы негізгі су жолдарына және Ыстықкөл (Қырғыз-Ыстық көл) су айдыны гидрографиялық жүйесімен бірге жетпейді. Республиканың аумағының оңтүстік-шығыс бөлігі — бұл Батыс Қытайдың су артериясы — Тарим өзені ағынын қалыптастыру, ал Карқыра өзенінің бассейнінің шағын ауданы Балқаш көлінің бассейніне жатады. Республиканың ең үлкен өзені — Нарын. Ол Сырдария өзенінің негізгі компоненті болып табылады, Арал теңізі бассейніне жатады. Республика бойынша ұзындығы 535 км, бассейндік алаңы 53,7 мың км2, Үлкен және Кіші Нарындың бірігуінен қалыптасады. Қырғызстанда екі гидрологиялық аймақ бар: Ағынның қалыптасу аймағы және ағынның таралу аймағы. Ағынның қалыптасуы республика аумағының 87%-ын құрайды, ағынның дисперстік аймағы 13% құрайды. Үлкен өзендердің ағынының таралу аумағы Қырғызстан аумағынан тыс жерлерде. Ағынның дисперсиясы, Облыстық Ағын ағынын бөлу, атмосфералық жауын-шашынның шамалы жауын-шашынымен сипатталады, тау бөктерінде және қарқынды буланғаннан гөрі. Осылайша, бетінің ағынын қалыптастыру шектелген, кейде жоқ. Сонымен қатар, тауларда дренаж жасаған, осы аумақтар арқылы өтіп кету, тау бөктеріндегі шөгінділер мен жазықшалардың шөгінділеріне, сондай-ақ суаруға арналған. Тау үстіндегі жазық жерлерде жер асты суларының беткейлері қалыптасады, онда көптеген өзендерге қосымша азық-түліктер беріледі. Жер асты суларының ағымы, айтарлықтай мөлшерде орын, өзендерді қалыптастырады, ағымдар, олардағы судың мөлдірлігі үшін «кара-су» деп аталады. Ағын режиміне сәйкес, Қырғызстан өзендері Тянь-Шань мен Алтай түрлеріне жатады. Бірінші типтегі өзендер, ең алдымен, жоғары таулар мен мұздақтардың балқытылған суларында. Олардағы су тұтыну жазда жылдам еру кезеңінде артады, шілденің ең жоғарғы шегі, Тамызда. Алтай түрінің өзендері негізінен орташа деңгейдегі маусымдық қардың еріген суларына арналған. Олардағы судың ағымы көктемде өседі, әртүрлі биіктіктегі қар әр түрлі уақытта ериді, жоғары су созылған. Жазда бұл қатыгез және бұл өзендер төмендейді[16][17][18][19]. Ыстықкөл Ыстықкөл — Орталық Азияның ең ірі көлі, ол теңіз деңгейінен 1608 м биіктікте орналасқан. Жалпы ауданы 6280 км², ұзындығы 182 км-ге созылып жатыр. Пайда болу тарихы жағынан тектоникалық көл болып саналатын Ыстықкөлдің тереңдігі 702 метрге жетеді. Су көлемі көп болғандықтан, Ыстықкөл қыста қатпайды, көл атауы да сонымен байланысты. Көл айналасымен қоса, айрықша қорғауға алынған Ыстықкөл қорығының аумағына енеді. Ыстықкөл жағалауында жалпы саны 100-ден асатын демалыс орындары, емдеу-сауықтыру мекемелері орналасқан. Емдеу-сауықтыру мақсатында көлдің шипалы тұзды суы ғана емес, жағалаудағы емдік балшықтар да пайдаланылады. Ыстықкөл қазаншұңқырында минералды бұлақтар да өте көп. Шолпан-Ата, Ыстық-Ата, Жетіөгіз, Алтын-Арашан шипалы су көздері көпшілікке танымал. Шатқал жотасының оңтүстік беткейінде орналасқан Сарышелек көлі және оның айналасындағы жеміс ағаштары мен сирек кездесетін жаңғақты ормандар алқабы Сарышелек қорығының құрамына енеді. Мұнда Қырғызстанның көрікті демалыс-сауықтыру орындары орналасқан. ӨнеркәсібіКеңес Одағы ыдыраған соң, бұрынғы дәстүрлі байланыстар үзіліп, ел экономикасына едәуір нұқсан келді. Бүгінгі таңда Қырғызстан нарықтық экономика жүйесіне көшуге талпыныстар мен әрекеттер жасауда. Елдегі жиынтық жалпы өнім мөлшері 2008 жылғы мәлімет бойынша 12 миллиард АҚШ долларын құрайды. Оның 47%-ы ауыл шаруашылығы өнімдерінің, 12%-ы өнеркәсіп, ал 41%-ы өндіруші емес саланың үлесіне тиесілі. Өнеркәсіптің негізгі маманданған салалары электр энергетикасы, тамақ өнеркәсібі және жеңіл өнеркәсіп, тірсті металлургия болып табылады. Электр энергиясын өндіру оңтүстіктегі Нарын өзені мен оның салаларында орналасқан СЭС тізбегіне негізделеді. Олардың ең ірісі—Тоқтағұл СЭС-і, жылына 4 миллиард кВт/сағ электр энергиясын өндіреді. Бұл салаға қазіргі кезде өте көп шетел және Ресей қаржысы жұмсалуда. Отын өнеркәсібі Ош және Жалалабад облыстарындағы қоңыр көмір мен Ыстықкөл қазаншұңқырынан өндірілетін таскөмір негізінде өркендеуде. Жеңіл өнеркәсіп өнімдері көлемі күннен-күнге артуда, жүн түту, кігіз басу, кілем тоқу, тері-былғары илеу сияқты салалары өркендеуде. Елдің оңтүстігінде мақта өңдеу мен жібек шаруашылығы дамыған. Тамақ өнеркәсібі жергілікті шикізатты өндеуге бағытталған. Түсті металлургия, негізінен, сыртқа өнім шығаруға маманданған. Ош облысындағы Қадамжай комбинаты өндіретін сурьма халықаралық нарықта эталон ретінде бағаланады. Осы облыстағы Хайдарқан елді мекені жанындағы сынап кенінің маңызы аса зор. Мұнда қосымша қорғасын-мырыш концентраты алынып, одан әрі өңдеуге Қазақстанға жіберіледі. Жаңа іске қосылған алтын (Жалалабат облысындағы "Макмалалтын"), сондай-ақ қалайы (Ыстыккөл облысының оңтүстік-шығысы) комбинаттары шетелдік қаржы көмегімен ғана жұмыс істеуде. Ауыл шаруашылығыҚырғызстан — Орталық Азиядағы бірден-бір мал шаруашылығы басым ел. Ол Қырғызстан жерінің басым бөлігінің таулы болуымен, өңделетін жер үлесі көрсеткітттінің төмендігімен түсіндіріледі. Өнделетін жерлердің басым көпшілігі Шу облысында шоғырланған, оның 25%-ы шабындықтардың үлесіне тиеді. Шу аңғарын бойлай 200 км-ге созылған Үлкен Шу каналы өтеді, одан егістіктер мен бау-бақшаларға су жеткізетін көптеген тармақтар бөлінеді. Нарын облысында жайылымдардың, әсіресе қысқы жайылымдардың үлесі басым. Елдің оңтүстігіндегі Ферғана жотасының беткейлерінде пішен дайындалады. Қырғызстан қой малының саны мен жүн өндіруден ТМД елдері арасында Ресей мен Қазақстаннан кейін 3-орын алады. Соңғы жылдары қой саны 4,5 млн басқа дейін қысқарды. Негізінен, биязы жүнді, жартылай биязы жүнді қойлар бағылады. Тауалды белдеуі мен орта таулы аудандарда етті-сүтті бағыттағы ірі қара мал, биік тауларда қодас өсіріледі. Жылқы малының саны салыстырмалы түрде кеп (300 мың бас), Қазакстанда бұл көрсеткіш 985 мың басқа жеткен. Таулы аудандардағы шаруашылықтарда қырғыз халқының сүйікті сусыны — қымыз дайындалады. Ыстықкөл жағалауында асыл тұқымды жылқылар өсіретін шаруашылықтар бар. Егіншілік құрылымында 50%-ын дәнді дақылдар, 41%-ын малазықтық шөптер құрайды, қалғаны техникалық және көкөніс-бақша дақылдарының үлесіне тиеді. Ферғана аңғарында мақта және темекі өсіріледі, Шу облысында қант қызылшасының егістіктері қалпына келтірілуде. Елдің солтүстігі мен оңтүстігінде жүзімдіктер мен жеміс бақтары едәуір алқаптарды қамтиды. Жалалабад облысында табиғаттың қайталанбас ескерткіші болып саналатын грек жаңғағының реликтілік ормандары өседі.[20] КөлікҚырғыстан аумағы арқылы елді көршілес мемлекеттермен байланыстыратын маңызды теміржолдар және тасжолдар жүйесі өтіп жатыр. Қырғыз жері арқылы Памирдің ішкі аудандарымен жыл бойы байланыстыратын Памир тас жолы (Ош-Мургаб-Хорог) өтеді. Республиканың таулы аудандарында Қытаймен байланыстыратын бірнеше шекаралық өткелдер бар. Негізгі көлік түрі-автокөлік, тасжолдардың жалпы ұзындығы 40 мың км-ге жетеді. Автокөлік үлесіне жүк айналымының 90%-ы тиесілі. Теміржолдар өте қысқа. Республиканың оңтүстік бөлігі арқылы Өзбекстанның көмір өндіруші аудандары мен облыс орталықтарына бағытталған бірнеше теміржол тармақтары тартылған. Ел астанасын Ыстықкөлмен жалғастыратын тұйық теміржол тармағы бар. Қазіргі кезде Алматы қаласын Ыстықкөл жағалауымен байланыстыратын теміржол тармағын салу туралы халықаралық жобалар жасалуда. Бұл жоба екі ел арасындағы байланыстарды дамытумен қатар, туризм саласын өркендетуге мүмкіндік береді. Қырғызстан ТМД елдерімен соның ішінде Ресей Федерациясымен, Қазақстанмен тығыз қарым-қатынас орнатқан. Ресей ел экономикасына күрделі қаржы әкеліп отырған бірден-бір ірі ел. Қырғызстан мен Қазақстанның қатынастарының дамуына 1993 жылы 8 щілдеде қол қойылған келісімшарт негіз болуда. 2008 жылы екі ел арасындағы сыртқы сауда айналымы 310 млн АҚШ долларын құрады. біздің елімізде Қырғызстанмен бірлескен 70-тен астам кәсіпорын жұмыс істейді. Қазақстан жыл сайын бұл елден келетін мыңдаған адамдарды жұмыспен қамтамасыз етеді. Қырғызстанда бірнеше Қазақстандық банктердің бөлімшелері жұмыс істейді. Әкімшілік бөлінісіҚырғызстан құрамына 7 аймақ кіреді, 31 қала (жалпы республикалық маңызы бар 2 қала (Бішкек, Ош), 12 облыстық маңызы бар қалалық және 17 облыстық маңызы бар қалалар), 44 аудан (соның ішінде Бішкектегі 4 аудан), 12 посёлков и 453 айылных аймака[21]. Тоқмақ қаласының әкімшілік орталығы болып табылады. Сыртқы саясатыҚырғызстан әлемнің 155 мемлекетімен дипломатиялық қатынас орнатты. Қырғызстанның маңызды серіктестері - Ресей, Қазақстан және Қытай. Өзбекстан мен қарым-қатынас екіұшты. 1999-2012 жылдары Бішкекке жалпы сомасы 12,5 миллион АҚШ долларын құрайтын әскери көмек көрсеткен, 2012 жылы Қырғызстанның 50 миллион доллар қарызын жойған Түркияға жақын тілді Түркия республиканы қызықтырады.[22] Ресей — Қырғызстанның маңызды экономикалық және саяси серіктесі, маңызды гуманитарлық және әскери-техникалық көмек көрсетеді, Қырғызстан азаматтарының едәуір бөлігі Ресейде жұмыс істейді. 2000 жылдардың басына дейін Қытайдың қатысуы минималды болды, бірақ шекара делимитацияланып, өткізу пункттері ашылғаннан кейін ҚХР жалпы Орталық Азияға, атап айтқанда Қырғызстанға енуін күрт күшейтті. Қазақстанмен қарым-қатынас барлық көрші мемлекеттер арасында ең жақын болып табылады. 2015 жылы кедендік шекара ашылғаннан кейін сауда көбейді. Әкімшілік-аумақтық бөлінісіБішкек қаласы — Қырғыз Республикасының саяси, экономикалық ғылыми, өндірістік және мәдени орталығы және елдің ең ірі қаласы. Бішкек арнайы әкімшілік бірлік болып келеді және еш облысқа жатпайды. 1878 жылы құрылған. 12,7 га ауданы. Халық саны — 874,4 мың (2012).    
Халықаралық индекстердегі Қырғызстан
ХалқыТағы қараңыз: Қырғызстан халқы  Қырғызстанның тұрақты тұрғындары 6 140 200 адамға тең, ақшалай халқы — 5 885 000 адам (2017 жылғы 1 қаңтарға)[30]. Бұл әлдеқайда көп, 1959 жылы елде өмір сүрген (2 065 000), 1970 (2,935,000), 1979 (3,523,000), 1989 (4,258,000), 1999 (4 823 000) жылдары. 1960 жылдарға дейін республика тұрғындары көші-қон мен табиғи өсімнің арқасында тез өсті, соңғы ауылдық қырғыз әсіресе маңызды болды, Өзбектер және басқа да Орталық Азия халықтарымен. 2015 жылдың 26 қарашасында Қырғызстан халқының саны 6 миллионға жетті[31]. Халықтың басым бөлігі республиканың оңтүстік аймақтарында Ош, Жалалабат, Баткен (3 241 600 немесе республиканың тұрақты тұрғындарының 52,8%), Халқы негізінен Ферғана алқабында тұрады. Сондай-ақ, халықтың басым бөлігі Шу аңғарында шоғырланған (1 885 600 тұрғын немесе республикадағы тұрақты халықтың 30,7%-ы) және Талас алқабы (255 200 тұрғын немесе республиканың тұрақты тұрғындарының 4,2%). Ыстықкөл және Нарын облыстарында 757,800 немесе республикадағы тұрақты халықтың 12,3%-ы тұрады[30]. Ең тығыз елді мекендер — Ош және Шу[32]. ЭтнодемографиясыНегізгі халқы — 4,393,057 адам, оның 73,2%-ы — қырғыздар. Қырғыздар бүкіл ел бойынша өмір сүріп жатыр және көптеген ауылдық жерлерде басым. Өзбектер екінші ең көп саны бар: 898 363 адам, бұл халықтың 14,6% құрайды, Өзбекстанның шекаралас өңірлерінде елдің оңтүстік-батысында шоғырланған. Орыстар - 356 637 адам, 5,8%. негізінен республиканың солтүстігіндегі қалалар мен ауылдарда шоғырланған. Басқа ұлт өкілдері: дүңгендер 69 093, ұйғырлар 56 015, тәжіктер 53,848, түріктер 42,829, қазақтар 35,087, татарлар 27,341, әзербайжандар 20,010, корейлер 17,015, украиндар 11 915, немістер 8340[33].
Шу облысының 13,000 қазақ тұрады. Ыстықкөлде — 7000, Бішкекте — 10 000; елдің кез келген басқа аймақта қазақтардың саны 700 (2016) артық емес. 1926 жылы Қырғызстандағы қазақтардың саны 1,7 мыңға жетті. Қырғыз халқының саны 661 000 адаммен салыстырғанда[35]. 1933 жылдардағы Қазақстандағы ашаршылық кезеңінде мәжбүрлеп ұжымдастыру кезінде, қазіргі заманғы Қазақстан аумағында қатал болды, көптеген қазақстандықтар Қырғызстан аумағына көшіп, осыған байланысты, 1939 жылғы санақ деректеріне сәйкес, қазақтардың саны 24 мың адамға дейін өсті. Тіпті 2007 жылы, Осы қазақтардың кейбірі әлі де Бішкекте тұрады[36][37]. 1989 жылғы санақпен 37 000 адам қарағанда қазақтардың санына сәйкес. Осы кезеңде, тәуелсіз Қырғызстан қалыптастыру кейін келді, Қазақстан қауымдастығының Қазақстанға қайта оралуы болды (жалпы алғанда 12 мыңнан астам халықтың теріс қалдықтары), ол 34 615 адам деңгейіне Қырғызстандағы қазақтардың санының қысқаруына әкелді. (2016 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша). Ыстықкөл облысында үй қазақтардың бірқатар, сондай-ақ бар. Қара-Суу қаласында өмір сүріп қазақтардың аз мөлшерде Ош облысы, («Казак-махалля»).
Қырғызстан аумағында украиндар орыстармен бірге бірінші кезекте Украинаның Полтава аймағынан және Ресейден көшіп келген.
Немістердің бір бөлігі ХІХ ғасырда аймақта өмір сүрді, Бұл аймақта алғашқы неміс маннондары қона бастаған кезде, діни қудалау салдарынан үйлерін тастап кеткен. Ол бірнеше мың ғана адам болды, солтүстікте тұратын, Талас ауданында, олар Николайполдың қоныс аударатын ауылдарын құрды, Владимир, Андреевка, Романовка кейінірек Николайополямен байланысты. 1944 жылы Қырғыз КСР-да 4 мыңға жуық немістер тұрды. 1941–1945 жж. Орталық Азия республикаларында шамамен 500 мың неміс қоныс аударылды. 1989 жылы Қырғыз КСР-да тұратын 101 мың неміс, бұл республика халқының жалпы санының 2,4%-ын құрады.
Дағыстандықтар, Кавказдағы көптеген басқа халықтар сияқты, әртүрлі төлемдер бойынша депортациялау процесінде, депортациялауға және қуғынға ұшырады, діни және діни қызмет үшін. 1936 жылы КСРО халық комиссарлары Кеңесі қаулы қабылдады (21 мамыр, № 911-150 cc) «Дагестан мен Шешен-Ингуш аймағынан 1000 құлақ шаруашылығын көшіру туралы, оның негізінде бірнеше мың адам Қырғыз КСР-на көшірілген.
Татарлар 27 341 адам көлемінде Қырғызстанда өмір сүреді. «Татарлар» термині Волга аймағының көптеген түпнұсқалық топтарын білдіреді, оңтүстік Орал, Сібірде, сондай-ақ Орталық Азиядан келген мигранттар. Олардың ортақ ерекшелігі түркі тілдерінің Қыпшақ кіші топтағы татар тілінің түрлі диалектілерін қолдану болып табылады. Волга татарлары Мишар тобын да қамтиды (можари, мечера), Симбирск пен «Қазақ» губерниясында түркітілдес тұрғындар, Төменгі Волгада және Оңтүстік Оралда тұратын.
XIX ғасырдың соңында, Қытайдың солтүстік-батысындағы Қытайдың орталық үкіметінің Дүңген көтерілісін басып озғаннан кейін, мыңдаған дүнгендер (мұсылман қытайлар). Дәстүрлі түрде дүнгендер жақсы фермерлер мен бағбандар, олардың суармалы бақтары көршілерге үлгі болды. («Дүнгендер» этнонимі негізінен Ресей мен ТМД-ның басқа елдерінде қолданылады: Қытайда өзіндік аты орыс тілінде (эуфония мақсатында) ретінде «Хуэй». Ауыл шаруашылығы, көгалдандыру және көгалдандырудан басқа, Орталық Азиядағы дәстүрлі Дунган кәсіптері: сауда және шағын бизнес (мысалы, мейрамхана). Бұл азшылықты жеңілдікті көшіру облысы — бұл Шу алқабы (Токмок, Александровка ауылы, Милянфан, Кен-Булун) Ташыров ауылы (Қара-Су ауданы Ош облысы) және Ыстықкөл көлінің ауданы (Каракол, Ирдық ауылы). Бүгінгі Киевтің Бішкектегі Дунганская көшесі деп аталатын көше. Қырғыз Дунганның бір бөлігі 2000-шы жылдары Ресейге көшіп, негізінен Саратов облысының Ривне ауданында, онда дунгандар тығыз қоныстанған, бірінші кезекте Привольное, Скатьковка, Кочетное ауылында.
Ұйғырлардың бір бөлігі 1820 жылдары Қытайға Шыңжаң провинциясынан Қырғызстанға келді, Эмигранттардың екінші толқыны 1950 жылдан бері жалғасып келеді, бірнеше мың адамның ішінде (әсіресе қытай «мәдени революция» кезінде). Дүңгеннен айырмашылығы, ұйғыр этносы түркі тілдесіне жатады, Осылайша, Қытайдағы адамдардың басым бөлігінен ғана емес, дінмен ғана емес, сонымен бірге мәдени және лингвистикалық дәстүрлер (ұйғыр тілі Алтай тілдерінің отбасының түрік бөлімшесінің шығыс тобына жатады). Дегенмен, ТМД аумағында, Дүңгандар ретінде, ұйғырлар кейбір мәдени ұқсастықтармен сипатталады. Бүгінгі таңда Қырғызстанда 54810 ұйғыр тұрады, негізінен Бішкекте, және оның айналасы, сондай-ақ Ош және Жалалабат қалаларында. Бішкекте ұйғырлар Токолдош елді мекендерінде тығыз тұрады, Лебединовка, Новопокровка, Қырғызстанның оңтүстігінде Қашқар-Кыштак үлкен ұйғырлы ауылы орналасқан. Елдің оңтүстігінде ұйғырлар (сондай-ақ дүңгендер мен қазақтар) көбінесе өзбектермен ассимиляцияланды. қаласында ұйғыр қауымдастықтар, негізінен шағын және орта бизнесте жұмыс істейтін, қоғамдық тамақтандыру және сауда саласында, соның ішінде Қытаймен ірі көтерме сату, Қашқар-Кыштақ ауылында, негізінен ауыл шаруашылығында.
Түріктер ең маңызды ұлттық азшылықтардың бірін құрайды. Сондай-ақ, Қырғызстан аумағында 1943 жылғы депортациядан кейін осында болатын Қарашай мен малқардардың саны аз. Пікір бар, формалды негіздер бойынша жарияланған ресми деректер бойынша халық, өйткені ресми дереккөздердегі деректерді растау мүмкін емес. Қырғызстан халқының соңғы санағы (2009) осы сипаттағы бұзушылықтардан өтті, олар объективті ақпарат ретінде қарастырыла алмайды. ТілдеріҚырғызстан мен Қазақстан — Орталық Азиядағы орыс тілін мемлекеттік тіл ретінде қалдырған жалғыз республикалар. 1989 жылғы қыркүйекте қырғыз тілі мемлекеттік тілге айналды. Қырғызстанда орыс тілі — ең кең таралған екінші тіл болып табылады.
Дін
Қырғызстандағы сенушілердің басым көпшілігі — суннит мұсылмандары. Христиандар бар: православиелік, Католиктер және түрлі протестанттық ағымдар. Сонымен бірге Қырғызстан - зайырлы мемлекет. Ел билігі діни қызметкерлердің діни рәсімдерді орындау үшін, республиканың заңнамасына қайшы келеді. Мысалы, 2016 жылы заң қабылданды, діни қызметкерлер өкілдерінің қылмыстық іс жүргізуде (3 жылдан 6 жылға дейін бас бостандығынан айыру) адаммен некеге тұруға қатысатын, кәбенеттік жасқа үйленген емес[38]. Қылмыс2011 жылы елде 9199 адам сотталды, оның ішінде белгілі бір мамандықтары жоқ еңбекке қабілетті адамдар 79,1%[39]. 2011 жылы ұрлық (1,713 адам) үшін басым көпшілігі сотталды, есірткінің заңсыз айналымы (1,248 адам) және бұзақылық (766 адам)[39]. Тұтастай алғанда ТМД, сотталғандардың басым көпшілігі ерлер (2011 жылы 89,5%)[39]. БілімҚырғызстандағы қазіргі заманғы білім беру үшін негіз кеңестік жүйе болып табылады. Тәуелсіздік алғаннан кейін білім беру саласында реформалар жүргізілді. Мектептегі білім 11 жылға есептелген, Олардың 9-ы міндетті. Бастауыш мектеп - 1-ден 4 сыныпқа дейін, 6-7 жастан 11 жасқа дейінгі балалар білім алады. Бастауыш мектепте балаларға базалық білім беріледі, Мұндай жазбаша ретінде, оқу, оқу тілдері, арифметика, Отан сабақтары, жұмыс, этика және дене тәрбиесі. Орта сыныптар 5-ден 9-шы сыныптарға дейін, 12 жастан 16 жасқа дейінгі балалар. Орта класстарда ғылыми тақырыптарды зерттей бастайды, математика, ақпараттық технологиялар, шет тілдерін тереңдетіп оқыту және т.б. Жоғары сыныптар 10-11 сыныпты құрайды. Қарамастан, 10-11 сыныпты таңдау міндетті емес, Мектеп оқушыларының 80% -ы орта мектепте оқиды. Мұнда студенттер сол тақырыпты оқып жатыр, орта сыныптағыдай, әскери істерді бастайды, сондай-ақ университетке түсуге дайындық. 11-сыныптың соңында, мектеп оқушылары қорытынды емтихандар мен Бүкіл республикалық тестілеуді (ОРТ) алады, оның қорытындысы бойынша университеттерге жұмысқа қабылдау жүргізілуде. 90-жылдардың басында мектептер жеке пәндер мен мамандықтарды жоғары деңгейде оқып-үйренді. 2000 жылы, орта қоғамдық мектептер саны болды - 1975 мектеп. Қазір олардың 2000-нан астамы бар. Үлкен қалаларда жекеменшік элиталық мектептер ашылды. Сонымен қатар, 7-17 жас аралығындағы балалар саны көп емес - 2013 жылы республикада 2901 адам болды, оның ішінде 1021 адам жұмыс істеді[40]. ЖОО1990 жылы республикада тек 9 ЖОО болды, онда 58,8 мың оқушы оқиды, Тәуелсіздік жылдарында жоғары оқу орындарының саны айтарлықтай өсті және 2010 жылдың басында 52-ге жетті, оның 36-сы мемлекет. Студенттердің саны да артып, 2010 жылдың басында болды 220 мың. Республикада халықаралық «бірлескен» университеттер бар: Қырғыз-орыс (славян) университеті, Қырғыз-Түрік университетінің «Манас» және Қырғыз-түрік университетінің «Ала-Тоо», Орталық Азиядағы Америка университеті.
Дереккөздер
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
.svg)
