Гэрэгэ

Гэрэгэ (монгол бичиг: ᠭᠡᠷᠭᠡ; хятад: 牌子, páizi) бол Их Монгол Улсын үеийн хаад ноёдын зарлигаар томилогдсон элч, худалдаачин, лам хуврагийг гэрчлэх алт, мөнгө, төмөр эдлэлээр хийгдсэн зууван, дугуй хэлбэртэй пайзны монгол нэр юм. Гэрэгэ нь ноёд түшмэд, элч, худалдаачдын өртөөгөөр явах замд саадгүй хүрэх баталгаа болж байсан нь тухайн үеийн паспорт юм. Энэ тэмдгийг зөвхөн монголчууд хэрэглэж нээсэн явдал биш, харин түүхэнд оршиж байсан бүхий л улс орнууд өөр өөрийн нэр, хэлбэр загвартайгаар хэрэглэж байсан. Гэрэгэ нь монгол бичиг, дөрвөлжин бичиг, ханз бичигтэйгээр үйлдэгдэж байв.

Өгэдэй хааны үед өртөөг байгуулж, уугуул монгол орныг Зүчийн улс, Цагадайн улс, хятад газартай холбож, 30-50 км бүрт замчин, улаачдыг томилон суулгаж, түүгээр дамжих худалдаачдад их хааны зарлигаар гэрэгэ тэмдэг олгож, замын татвар авалгүй үнэгүй ашиглуулж эхэлсэн. Үүнийг Өгэдэй хаан, Дөргөнэ хатан, Огул Хаймиш хатан нарын үед энэ тэмдгийг замбараагүй олгосноос улбаатай төр-эдийн засгийн самуун будилаан гарч байсныг Гүюг хаан, Мөнх хааны үед хурааж, цэгцлэхдээ Мөнх хааны үеэс өртөөг үнэгүй ашиглаж явсан дүрмийг цуцлан төлбөртэй болгожээ.

Юань улсын дунд үед Ханбалигаар төвлөрсөн нийт 1500 гаруй өртөө, өртөө замын хэргийг эрхлэх хэлтэс байгуулж, төрийн чухал хэрэг, хааны зарлиг мэтэд алтан мөнгөн гэрэгэ, ерийн үйлд төмөр гэрэгэ олгож байсан. Монголын нөгөө гурван улсад гэрэгэ ашиглаж байсан ч, бодитоор олдсон нь Зүчийн улсын Тогтох, Өзбег, Абдулла, Кильдибег хаадын нэртэй алт, мөнгөн үсэгт гэрэгэ юм.

Зүчийн улсын Тогтох ханы гэрэгэний монгол бичгийн галиг

"Нүүр тал

1. Möngke tngri-i:n [küčündür]

2. yeke suu jali-i:n igege:ndür

Ар тал

1. Toɣtoɣa:-i:n jarli[ɣ ken ülü]

2. büširekü kümün al[daqu] ükükü"^[1]

Зүчийн улсын Абдулла ханы гэрэгэний монгол бичгийн галиг

Нүүр тал

1. Möngke tngri-i:n küčündür

2. yeke suu jali-i:n igege:ndür

Ар тал

1. Abdull-a-i:n jarliɣ ken ülü

2. büširekü kümün al[daqu] ükükü"^[1]

Оросын эзэнт гүрний Енисей губерний Минусинскаас 1845-1846 оны орчимд олдсон мөнгөн гэрэгэний галиг:

"1. Möŋke

2. teŋri-yin küčün-dür

3. qa'a:n nere qutuqtayi

4. boltuqayi. Ken ülü bü-

5. širegü {= širekü}, aldaqu, ükügü. {= ükükü}"^[2]

Оросын эзэнт гүрний Томск мужийн Боготолоос олдсон төмөр гэрэгэний галиг:

"1. Möŋke teŋri-

2. yin küčün-dür

3. qa'a:n-u jarliq. Ken

4. ese büšire'e:sü

5. aldatuqayi."^[3]

1. ↑ ^{1.0 1.1} D, Tumurtogoo (2006). Mongolian Monuments in Uyghur-Mongolian Script (XIII-XVI Centuries). Taipei: Institute of Linguistics, Academia Sinica. pp. 280–281.
2. ↑ D, Tumurtogoo (2010). Mongolian Monuments in 'Phags-pa script. Taipei: Institute of Linguistics, Academia Sinica. p. 125.
3. ↑ D, Tumurtogoo (2010). Mongolian Monuments in 'Phags-pa Script. Taipei. p. 129.