Hasan Hayrullah Efendi

Hasan Hayrullah Efendi (d. 1834, İstanbul - ö. 1898, Taif) Osmanlı Devleti'nde 1874-1877 yılları arasında iki kez şeyhülislamlık yapmıştır. Sultan Abdülaziz'i tahttan indiren hükûmet darbesini yapanların arasında yer almıştır.

Hasan Hayrullah Efendi 1834 yılında İstanbul'da doğdu. Hasan Hayrullah Efendi, 1853 yılında Sultan Abdülmecid'in ikinci imamı olarak intisab ettiği Osmanlı sarayında, 1861 yılında Sultan Abdülaziz''in birinci imamı olmuştur.

Sultan Abdülaziz, 1862'de Bursa'ya, 1863'te Mısır'a, 1867'de Avrupa Seyahati'nde padişah imamı olarak Hasan Hayrullah Efendi'yi yanında götürmüştür. Hayrullah Efendi, bu ziyaret kapsamında Paris'te Papa'nın Paris Sefirine makamında ziyarette bulunmuş, böylece tarihte ilk defa Müslüman bir ilim adamı, Hristiyan âleminin temsilcisini makamında ziyaret etmiştir. Sultan Abdülaziz, ilmi olarak yüksek seviyede olmamasına karşın Hayrullah Efendi'yi ilmiyenin en yüksek makamı addedilen Şeyhülislamlık makamına iki kez getirmiştir. İlki 42 gün, ikincisi bir yıl iki ay on dört gün süren Şeyhülislamlık dönemleri olmuştur.

11 Haziran 1874 tarihinde ilk olarak şeyhülislam oldu.^[1] Görevde 40 gün kaldı. İkinci defa göreve getirilişi 12 Mayıs 1876 tarihinde oldu. Göreve gelişinden iki hafta sonra 30 Mayıs 1876 tarihinde Abdülaziz'in tahttan indirilişine fetva vererek, Midhat Paşa'nın liderliğini yaptığı 30 Mayıs 1876 Darbesi'nde yer aldı. Bundan 3 ay sonra da 31 Ağustos 1876 tarihinde V. Murat'ın tahttan indirilmesine fetva verdi. II. Abdülhamit döneminde 8 ay daha şeyhülislamlık görevini sürdürdü. Ancak II. Abdülhamit, 2 padişahı tahttan indirmiş bu şeyhülislamı kendisine tehdit olarak gördü ve 26 Temmuz 1877 tarihinde onu Hicaz'ın Taif kentine sürgüne gönderdi.

Hasan Hayrullah Efendi Taif'te sürgündeyken padişah Abdülaziz'i öldürmekle suçlanarak, 27-29 Haziran 1881 tarihleri arasında II. Abdülhamit'in emriyle sarayın bahçesinde kurulan Yıldız mahkemesinde gıyabında yargılandı. Aralarında Midhat Paşa'nın da bulunduğu diğer sanıklarla birlikte idama mahkûm edildi. Cezası diğer sanıklarla birlikte Taif'te sürgüne çevrildi. Böylece Hasan Hayrullah Efendi ömrünün geri kalan kısmını Taif'te geçirdi. 1898 yılında orada öldü.