Dalian

Dalian 大连市
İl düzeyi & Eyalet altı şehir
Saat yönünde yukarıdan: Xinghai Meydanı, Dalian Yamato Oteli, Olympia 66'nın hava görünümü, Doğu Limanı manzarası, Bangchuidao plajı
Takma ad: 大连
Liaoning'deki Dalian Şehri yargı yetkisinin konumu
Dalian Liaoning'deki şehir merkezinin konumu##Çin'deki şehir merkezinin konumu
Koordinatlar: 38°54′K 121°36′D / 38.900°K 121.600°D / 38.900; 121.600
Ülke	Çin
Eyalet	Liaoning
Yerleşim	1899
– Egemenliğin Japonya'ya devri (Şimonoseki Antlaşması)	17 Nisan 1895
– Rus işgali – Japon işgali	3 Mart 1898 – 2 Ocak 1905 1905 – 15 Ağustos 1945
– Egemenliğin Çin'e devredilmesi	16 Nisan 1955
Belediye	Xigang Bölgesi
Alt idari birimler	7 bölge, 2 ilçe seviyesi şehir, 1 ilçe
İdare
• Tür	Eyalet altı şehir
• Organ	Dalian Belediyesi Halk Kongresi
• Çin Komünist Partisi Sekreteri	Tang Jun
• Dalian Belediyesi Halk Kongresi Başkanı	Xiao Shengfeng
• Belediye Başkanı	Chen Shaowang
Yüzölçümü
• Kara	12.573,85 km² (485.479 mil²)
Rakım	29 m
Nüfus  (2020)[1]
• İl düzeyi & Eyalet altı şehir	7.450,785
• Kent	3.578,000
• Kent yoğunluğu	5.766,2/km² (149.340/mil²)
• Metropol	5,106,719
• Metropol yoğunluğu	3.169,2/km² (82.080/mil²)
Zaman dilimi	UTC+08.00 (UTC+08.00 ÇSZD)
Posta kodu	116000
Alan kodu	0411
ISO 3166 kodu	CN-LN-02
Plaka kodu	Çince: 辽B
Resmî site dl.gov.cn

Dalian veya Dalien (Çince: 大连), Çin'in kuzeydoğusunda, Liaoning eyaletinde bulunan bir şehir.^[2] Doğusunda Sarıdeniz, batı ve güneyinde Bohai Denizi bulunur. Şehrin ana sektörleri tarım, sanayi, bilgisayar, turizm ve finanstır. Şehir 2006 yılında China Daily tarafından Çin'in en yaşanılır kenti seçilmiştir. Şehrin futbol kulübü Dalian Shide FC'dir.

2020 sayımına göre toplam nüfusu 7.450.785 kişi olup, bunlardan 5.106.719'u henüz kentselleşmemiş olan Pulandian Bölgesi'nden oluşan 7 kentsel ilçeden 6'sını kapsayan yerleşik (veya metropol) alanda yaşamaktadır.

Günümüzde Dalian, Doğu Asya için bir finans, nakliye ve lojistik merkezidir. Şehrin limanları için yabancı güçler tarafından kullanılmasının önemli bir geçmişi vardır. Dalian daha önce "Dalniy"^[3] (Rusça: Дальний; Dal'nii), "Dairen" (Japonca: 大連) ve "Lüda" veya "Luta" (Çince: 旅大; pinyin: Lǚdà) olarak biliniyordu. Şehir eskiden daha çok "Port Arthur" ve "Ryojun" (Japonca: 旅順) olarak biliniyordu; orijinal Port Arthur ise şu anda şehrin Lüshunkou bölgesidir.

2016 yılında Dalian, Küresel Finans Merkezleri Endeksi'nde 48. sırada yer aldı.^[4] 2012 yılında Dalian, Küresel Şehir Rekabetçiliği Endeksi'nde 82. sıradaydı.^[5] 2006 yılında Dalian, China Daily tarafından Çin'in en yaşanabilir şehri seçildi.^[6] Küreselleşme ve Dünya Şehirleri Araştırma Ağı'na göre artık bir "Beta - Küresel Şehir'dir".^[7] Yoğun liman trafiği Dalian'ı Büyük Liman Metropolü yapmıştır.^[8]

Dalian, Nature Index tarafından takip edilen bilimsel araştırmalara göre dünyanın en iyi 40 bilim şehrinden biri olup, 2023 yılında küresel olarak 49. sıradaydı.^[9] Şehir’de Çin'in Proje 211'deki prestijli üniversitelerinin üyeleri olan Dalian Teknoloji Üniversitesi ve Dalian Denizcilik Üniversitesi ile Çin Bilimler Akademisi'nin Dalian Kimyasal Fizik Enstitüsü gibi birkaç büyük üniversite vardır.

Çin'in en gelişmiş sanayi bölgelerinden birisi olan Dalian belediye alanı bugün Dalian'ın kendisi ve daha küçük Lüshunkou'dan (eskiden Lüshun şehri, Batı ve Rus tarihi referanslarında Port Arthur olarak bilinir) oluşur. Liaotung Yarımadası boyunca yaklaşık kırk deniz mili (74 kilometre; 46 mil) uzaklıktadır. Tarihi referanslar, Dalian Körfezi'nin güney tarafındaki Rus tasarımı Dalniy şehrinin (Alt. Dalney), Port Arthur/Lüshun'dan (bugün Lüshunkou veya Lüshun Limanı denir) 40 kilometre (25 mil) uzaklıkta olduğunu belirtir.

Dalian, Doğu Asya musonu nedeniyle sıcak ve yağışlı yazlar ve geniş Sibirya antisiklonunun etkisini yansıtan soğuk, rüzgarlı ve kuru kışlarla nitelenen muson etkisindeki nemli karasal iklime (Köppen Dwa) sahiptir. Şehir, kış hariç, Liaodong Yarımadası'ndaki konumu nedeniyle bir aylık mevsimsel gecikme yaşar.

Aylık 24 saatlik ortalama sıcaklık, Ocak ayında −3,3 °C ile Ağustos ayında 24,8 °C (76,6 °F) arasında değişir.

Yıllık yağış ortalaması 580 milimetre (22,8 in) ancak yaz aylarında yoğunlaşır ve yıldan yıla büyük ölçüde değişebilir.

Kıyı konumu nedeniyle, yıllık ortalama günlük sıcaklık değişimi azdır ve 6,66 °C'dir.

Olası güneşlenme yüzdesi, Temmuz ayında %45'ten Mart ayında %66'ya kadar değişir ve yılda 2.625 saat parlak güneş ışığı alır.

Yıllık ortalama sıcaklık 11,6 °C (52,9 °F)'dir. 1951'den bu yana uç sıcaklık değerleri 4 Ocak 1970'te −21,1 °C'den 14 Temmuz 2015'te 36,6 °C (98 °F)'ya kadar değişmiştir.^[10]

Dalian (1991–2020 normalleri) iklimi
Aylar	Oca	Şub	Mar	Nis	May	Haz	Tem	Ağu	Eyl	Eki	Kas	Ara
En yüksek sıcaklık (°C)	10,2	14,2	20,1	28,5	33,8	35,6	36,6	34,4	33,4	28,2	27,0	14,4
Ortalama en yüksek sıcaklık (°C)	0,0	2,5	8,2	15,1	21,2	24,8	27,3	27,9	24,5	17,8	9,8	2,9
Ortalama sıcaklık (°C)	−3,3	−0,9	4,3	10,9	16,9	20,9	24,0	24,8	21,1	14,3	6,3	−0,5
Ortalama en düşük sıcaklık (°C)	−6	−3,7	1,2	7,4	13,2	17,8	21,7	22,3	18,2	11,2	3,3	−3,4
En düşük sıcaklık (°C)	−21,1	−17,1	−15,3	−4,2	3,7	10,5	14,2	14,5	6,4	−1,9	−12,8	−19
Ortalama yağışlı gün (≥ 0.1 mm)	2,8	2,9	3,0	5,8	6,6	8,2	10,1	9,2	5,5	5,9	5,3	3,8
Ortalama nem (%)	56	57	53	54	60	73	82	80	69	62	60	58
Kaynak: 1 = Çin Meteoroloji İdaresi[11][10][12]

Dalian, eyalet başkenti Şenyang'dan sonra Liaoning eyaletinin ikinci büyük şehridir. Dalian şehri, Dalian Belediye Halk Hükümeti tarafından yönetilir.

Belediye yönetimi, başlangıçta Kwantung Kiralanmış Toprakları İdari Ofisi olarak inşa edilen Zhongshan Yolu'ndaki Halk Meydanı'nın kuzey tarafındaki ana binada ve Dalian şehir merkezindeki diğer binalarda yer almaktadır. Ticaret, Dış Ekonomi ve Ticaret, Sağlık, Bilgi Endüstrisi, Polis, Din, Bilim ve Teknoloji, Ulaştırma ve ilçe düzeyindeki ilgili kurumlarla yakın bir şekilde çalışan diğer şehir düzeyindeki bürolar vardır.

Ayrıca, 4 adet ulusal lider açık bölge vardır (对外开放先导区):

• Kalkınma Bölgesi (Çince: 开发区)
• Serbest Ticaret Bölgesi (Çince: 保税区)
• Yüksek Teknoloji Endüstri Bölgesi (Çince: 高新技术产业园区)
• Jinshitan ("Altın Çakıl Plajı") Ulusal Tatil Köyü (Çince: 金石滩国家旅游度假区)

(bakınız Çin'in idari bölümleri)

Şehir yönetimi, 7 semt, 2 ilçe düzeyindeki şehir ve 1 ilçeyi yönetir:

• 92 bucak ve 69 belde ve kasaba bulunmaktadır.^[13]
• Congşan, Şigang, Şahekou ve Gancingzi İlçeleri kent çekirdeğini oluşturur. Çanghai İlçesi yarımadanın doğusunda tamamen adalardan oluşmuştur.

Harita
1 2 3 Ganjingzi Lüshunkou Jinzhou Pulandian Çanghai İlçesi Wafangdian (city) Zhuanghe (city) 1.Zhongshan 2.Xigang 3.Shahekou
İsim	Çince	Standart Çince	Jiaoliao Çincesi	Nüfus (tahmini 2015)	Alan (km2)	Yoğunluk (/km2)
Şehrin merkezi
Zhongshan Semti	Basitleştirilmiş Çince: 中山区	Zhōngshān Qū	Zhong2 san4 Qu4	360.722	40,1	8.996
Şigang Semti	Basitleştirilmiş Çince: 西岗区	Xīgǎng Qū	Xi4 gang4 Qu4	293.316	23,94	12.252
Şahekou Semti	Basitleştirilmiş Çince: 沙河口区	Shāhékǒu Qū	Sa4 he2 kou3 Qu4	648.719	34,71	18.690
Ganjingzi Semti	Basitleştirilmiş Çince: 甘井子区	Gānjǐngzi Qū	Gan4 jinge3 Qu4	843.342	451,52	1.868
Banliyö
Lüshunkou Semti	Basitleştirilmiş Çince: 旅顺口区	Lǚshùnkǒu Qū	Lü3 sun4 kou3 Qu4	221.356	512,15	432
Jinzhou Semti	Basitleştirilmiş Çince: 金州区	Jīnzhōu Qū	Jin4 zhou0 Qu4	681.543	1.352,54	504
Pulandian Semti	Basitleştirilmiş Çince: 普兰店区	Pǔlándiàn Qū	Pulan4 dian4 Qu4	915.595	2,769.9	331
Uydu şehirler
Wafangdian	Basitleştirilmiş Çince: 瓦房店市	Wǎfángdiàn Shì	Wa4 fang4 dian4 Si4	997.830	3.576.4	279
Zhuanghe	Basitleştirilmiş Çince: 庄河市	Zhuānghé Shì	Zuang4 he0 Si4	901,182	3,655.7	247
Kırsal
Çanghai semti	Basitleştirilmiş Çince: 长海县	Chánghǎi Xiàn	Chang2 hai0 Xian4	72.033	156,89	459

Dalian'ın nüfusu 2010 sayımına göre 6,69 milyon, 2014 yılı sonunda ise hanelerde kayıtlı toplam nüfus 5,943 milyondu ve bir önceki yıla göre net 29.000 arttı.^[14]

Dalian'ın 1992'den beri GSYİH'i sürekli olarak yıllık çift haneli yüzde olarak artmaktadır.^[15] 2014'te şehrin GSYİH'si %5,8 artış kaydederek 765,56 milyar RMB'ye ulaşırken, kişi başına düşen GSYİH 109.939 RMB'ye ulaşmıştı.^[14] Çin Ulusal İstatistik Bürosu'nun ülke çapındaki değerlendirmesine göre Dalian, genel güç açısından Çin şehirleri arasında sekizinci sıradadır.^[15] Şehrin ana sanayileri, makine imalatı, petrokimya ve petrol rafinerisi ve elektroniktir.^[16]

Dalian, başlangıçta tarım ve su ürünleri yetiştiriciliğine dayalı bir bölgeydi. 20. yüzyılın başlarında Yantai ve Lüshun arasında feribot seferlerinin açılmasıyla, Çuang Guandong döneminde Sarıdeniz'in öte yakasındaki Şantung'un çiftçileri ve balıkçıları tarafından iskan edilmeye başlanmıştı.

İkinci Çin-Japon Savaşı'ndan önce ve savaşta bile, gemi inşa ve lokomotif endüstrileri, daha sonra örn. isimleri Dalian Gemi İnşa Endüstrisi Şirketi ve Dalian Locomotive & Rolling Stock Works (DLoco) gibi şirketler Dalian'daydı. İkinci Dünya Savaşı'ndan sonra Dalian, Dalian Ağır Sanayi Şirketi, Dalian Kimyasal Grubu ve Wafangdian Rulman Şirketi gibi şirketler de dahil olmak üzere ağır ve hafif endüstrilerin ve Dashang Grubu gibi dağıtım endüstrisinin önemli bir merkezi oldu.

Dalian Limanı uluslararası ticaret için önemli bir limandır. Dünyanın 160 ülke ve bölgesinde 300'den fazla limanla ticaret ve nakliye bağlantıları kurmuştur. 100'den fazla uluslararası ve yerel konteyner nakliye rotası vardır.^[17]

Daqing petrol sahalarından gelen petrol boru hattının sonundaki petrol tankerleri için liman (tonaj bakımından Çin'in en büyüğü)^[17] 1976'da tamamlandı.

Dalian, Çin'in 6. büyük limanıdır^[18] ve AAPA dünya liman sıralaması verilerine göre Dalian, 2012'de kargo tonajına göre dünyanın en yoğun 8. limanı ve 2013'te elleçlenen toplam TEU sayısına göre dünyanın en yoğun 12. konteyner limanıdır.^[19][20] Buna göre Dalian, petrol rafinerileri, dizel mühendisliği ve kimyasal üretim için önemli bir merkezdir.

Ayrıca 1993'te, Dagushan (大孤山; Dàgūshān) (大孤山; Dàgūshān) Yarımadası'nın kuzey banliyölerindeki Dayaowan Limanı (Çince: 大窑湾港; pinyin: Dàyáowān Gǎng), adlı daha yeni bir liman tamamlandı ve burası madencilik ve petrol ürünleri ithalat-ihracatında uzmanlaştı.

Dalian Tren İstasyonu, Dalian Kuzey Tren İstasyonu, Dalian Uluslararası Havaalanı ve kuzeyde Şenyang (Shenda Otoyolu), Çangçun (Çangda Otoyolu), Harbin (Hada Otoyolu) ve doğuda Dandong'a giden iki büyük ekspres yolla birlikte Dalian önemli bir dağıtım merkezi olmuştur.^[21]

Dalian, Çin hükümeti tarafından "açık şehir" (1984) unvanı da dahil olmak üzere birçok avantaja sahip olmuştur ve bu da önemli miktarda yabancı yatırım almasına olanak tanır (bkz. Özel Ekonomik Bölge).

Geliştirme Bölgesi, Canon, Mitsubishi Electric, Nidec, Sanyo Electric ve Toshiba gibi birçok Japon şirketinin ve ardından Güney Koreli, Amerikan ve Avrupa şirketlerinin (Pfizer gibi) katıldığı Jinzhou Bölgesi'nde kurulmuştur. Intel, 2007'de Geliştirme Bölgesi, Dalian'da bir yarı iletken üretim tesisi inşa etme planlarını duyurdu. Bu, Intel'in 1992'den beri tamamen yeni bir sahada inşa edilen ilk fabrikasıdır. Tesis, Ekim 2010'da faaliyete geçti.^[22]

Dalian'da ayrıca Chery,^[23] Dongfeng Nissan Yolcu Taşıt Şirketi^[24] ve BYD Automobile (BYD K9 elektrikli otobüsleri için bir üretim üssü) için otomobil üretim tesisleri vardır.^[25]

Şehirdeki diğer bölgeler arasında Dalian Ekonomik ve Teknolojik Kalkınma Bölgesi, Dalian İhracat İşleme Bölgesi, Dalian Serbest Ticaret Bölgesi ve Dalian Yüksek Teknoloji Endüstri Bölgesi bulunur.

Dalian, Kuzeydoğu Çin'in finans merkezidir. Çin'in beş büyük bankasının Dalian şubeleri vardır: Bank of China, Çin Endüstri ve Ticaret Bankası, Çin İnşaat Bankası, Bank of Communications ve Çin Ziraat Bankası. Dalian City Commercial Bank artık Dalian Bankası olarak adlandırılmaktadır ve diğer şeylerin yanı sıra toplu ulaşım için Dalian Mingzhu IC Kartının işlenmesini de üstlenir. Dalian Bankası, Pekin, Şanghay ve Şenyang olmak üzere beş şehirde şube açmıştır.^[26]

1993 yılında kurulan Dalian Emtia Borsası (DCE), Kuzeydoğu Çin'deki tek vadeli işlem borsasıdır. Vadeli işlem sektörü gelişiminde büyük sıçramalar yaşadı. Çin Menkul Kıymetler Düzenleme Komisyonu (CSRC) tarafından onaylanan 19 halka açık vadeli işlem ürünü arasında mısır, mısır nişastası, soya fasulyesi, soya fasulyesi unu, soya fasulyesi yağı, RBD palm oleini, cilalı yuvarlak taneli pirinç, lineer düşük yoğunluklu polietilen (LLDPE), polivinil klorür (PVC), polipropilen (PP), etilen glikol (EG), eteni benzen (EB), metalurjik kok, kok kömürü, demir cevheri, yumurta, sunta ve blok levha yer almaktadır. Soya fasulyesi unu, mısır ve demir cevheri opsiyonlarını içeren 3 opsiyon da işlem için listelenmiştir. DCE, 2019 yılında işlem hacmi ve ciroda sırasıyla 1.331 milyon lot ve 68,92 trilyon RMB elde etti. ABD'deki Futures Industry Association'a (FIA) göre DCE, 2019 yılında işlem hacmi bakımından dünyanın en büyük 11. borsasıydı.^[27]

1990'lardan beri Dalian, özellikle Dalian Teknoloji Üniversitesi yakınındaki batı banliyölerinde bulunan Dalian Yüksek Teknoloji Bölgesi ve Dalian Yazılım Parkı'nda BT sektörünün gelişimine vurgulamıştır.

Dalian Yüksek Teknoloji Bölgesi, 80 Fortune Global 500 şirketi de dahil olmak üzere 4.700'den fazla işletmenin olduğu yüksek teknoloji endüstriler üssüdür.^[28] Sadece Dalian Hi-Think Computer (DHC), Hisoft ve Neusoft Group gibi Çinli BT şirketleri değil, aynı zamanda Wipro, Infosys, IBM, Dell, HP, Ericsson, Panasonic, Sony, Accenture, Oracle, Hitachi ve Cisco gibi Amerikan, Avrupa, Hint ve Japon BT şirketleri de buradadır.^[28] Bölgede ayrıca Hi-tech İş Kuluçka Merkezi, animasyon ve yazılım kuluçka merkezleri de dahil olmak üzere dokuz profesyonel iş kuluçka merkezi vardır ve 400'den fazla şirketin işi geliştirilmektedir.^[28] Halen Dalian Yazılım Parkı 3. aşaması da dahil olmak üzere "Lüshun Güney Yolu Yazılım Endüstrisi Kuşağı" planı devam etmektedir.

Intel'in Fab 68'i Dalian'dadır. Plan 26 Mart 2007'de duyuruldu ve operasyonlar 26 Ekim 2010'da başladı. Bu, Intel'in Doğu Asya'daki ilk çip üretim fabrikasıdır.^[29]

Dalian, 2006 yılında China Daily tarafından Çin'in en yaşanabilir şehri seçildi.^[30]

Dalian lehçesi, Şantung ve Liaoning eyaletlerinin bazı kısımlarında konuşulan ve Kuzeydoğu Mandarin'den ayrı bir dal olan Jiaoliao Mandarin alt grubuna aittir. Dalian sakinlerinin çoğu, Dalian'ın Japonlar tarafından Kwantung Kiralanmış Toprakları olarak işgal edildiği dönemde, büyük bir nüfus hareketi olan Chuang Guandong 'da Şantung Eyaletinden gelen çiftçiler ve balıkçılardı. Dalian lehçesi, yabancı işgalin tarihini yansıtan Japonca ve Rusçadan (Çince'de çok nadir) birkaç ödünç kelime içerir.^[31] Dalian lehçesi, alçak düşen Yinping Basitleştirilmiş Çince: 阴平 (31) ve zengin tonlu sandhi'ye dayalı olarak Standart Çince'den çoğunlukla ayırt edilebilir ve yerel halk tarafından genellikle "istiridye aromalı" (Basitleştirilmiş Çince: 海蛎子味) olarak adlandırılır.^[32]

Mısır Kekiyle Tuzlu Balık

Dalian'da Haşlanmış Yengeçler

Dalian mutfağı, Kuzeydoğu Çin mutfağından etkilenen Şantung mutfağının bir dalıdır ve deniz ürünleri yemeklerinin benzersiz tarzıyla yaygın olarak bilinir. Dalian'daki deniz ürünleri çeşitliliği arasında balık, karides, istiridye, yengeç, deniz tarağı, deniz kestanesi, istiridye, deniz hıyarı, midye, ıstakoz, deniz kabuğu, deniz kulağı, yosun, jilet istiridyeleri, urechis unicinctus, mantis karidesi, denizanası vb. yer alır. Kış aylarında istiridye, midye ve deniz kulağı gibi birçok deniz ürünü en fazla yağ kazanır.^[33]

Renkli Kar Tanesi Deniz Tarağı (五彩雪花扇贝), yumurta beyazının deniz tarağını kucaklayacak şekilde kar tanesi şekline getirildiği, üstüne mevsim yeşillikleri, havuç ve acı biberin küçük parçalar halinde kesilerek süslendiği yerel bir deniz ürünleri yemeğidir.^[34]

Bir diğer popüler yerel yemek ise, buharda pişirilmiş veya kızarmış mısır kekinin kızarmış tuzlu balıkla servis edildiği Mısır Kekiyle Tuzlu Balık'tır (咸鱼饼子). Efsaneye göre, eskiden sabahları balık tutmaya giden balıkçılar öğle yemeği için eve dönemezlerdi, bu yüzden mısır kekleriyle birlikte yemek için taze balık pişirirlerdi ve bu alışkanlık nesilden nesile aktarılarak sonunda yerel halk arasında ünlü bir yemek oldu.^[35]

Dalian Tarzı Izgara Kalamar (大连铁板鱿鱼) da yerel bir lezzettir. Kalamarın üretildiği Dalian'da ortaya çıkmıştır. Kalamarın bir demir tabakta kızartılması, ardından bir spatula ile kalamarın parçalara ayrılması ve üzerine özel sos serpilmesiyle yapılır.^[36]

Menzi (焖子) geleneksel bir yerel atıştırmalıktır. Patates özünden pıhtılaştırılmış protein açısından zengin bir nişasta ezmesi parçalara kesilir ve çıtır bir kaplama oluşturmak için bir tavada kızartılır. Yediğinde ezilmiş sarımsak, susam ve soslardan oluşan karışık bir baharat eklenir.^[37]

Diğer popüler yerel spesiyaliteler arasında deniz ürünleri eriştesi, kızarmış tam karides, tuzda pişmiş deniz kabukluları, fener şeklinde buharda pişirilmiş deniz kulağı vb. bulunur.^[38]

Wikimedia Commons'ta Dalian ile ilgili çoklu ortam belgeleri bulunur

• Dahei Dağı
• Dalian Halk Stadyumu
• Dalian Zhoushuizi Uluslararası Havalimanı
• Jinzhou Stadyumu

Çin Halk Cumhuriyeti'deki yerleşim yeri ile ilgili bu madde taslak seviyesindedir. Madde içeriğini genişleterek Vikipedi'ye katkı sağlayabilirsiniz.