|
Quyosh tutilishi  Quyosh tutilishi - Quyoshning oy gardishi bilan toʻsilishi natijasida sodir boʻladigan hodisa; Oy oʻz harakati davomida Yer bilan Quyosh orasidan oʻtayotib, maʼlum paytlarda Quyosh yuzasini toʻsib qoʻyadi va Oy soyasi Yerning maʼlum hududiga tushadi. Oʻsha joyda Quyoshning toʻla tutilishi kuzatiladi va atrof qorongʻilashadi. Qolgan joylarda tutilish qisman kuzatiladi. Bir yilda 2 tadan 5 tagacha Quyosh tutilishi boʻlishi mumkin. Yerning Quyosh atrofidagi va Oyning Yer atrofidagi harakatlari choʻzinchoq orbitalar boʻylab boʻlgani sababli ular orasidagi masofa doimo oʻzgarib turadi. Natijada Quyosh va Oyning koʻrinma diametri doim oʻzgarib turadi. Quyosh tutilishi paytida Oyning koʻrinma dia-metri Quyoshnikidan yetarlicha katta boʻlsa, toʻla tutilish sodir boʻladi va uning maksimal fazasi uzoqroq (7,5 min.dan oshmaydi) boʻladi. Oy gardishi Quyosh gardishidan kichik boʻlsa, u Quyosh yuzasini butunlay toʻsa olmaydi va bu paytda u osmonda ingichka yorugʻ halqa (halqasimon tutilish) tarzida kuzatiladi. Oy oʻz orbitasi boʻylab sekundiga 1 km tezlik bilan harakatlangani uchun oy soyasi ham taxminan shunday tezlik bilan harakatlanadi. Lekin, soya oʻz oʻqi atrofida aylanib turgan Yerga tushadi. Yer aylanishining yoʻnalishi ham Oy soyasining harakat yoʻnalishi bilan bir xil boʻladi. Lekin, Yer yuzasidagi maʼlum nuqtaning tezligi Oy soyasi tezligidan kamroq. Bu tezlik ekvatorda eng katta — sekundiga 465 m ga yetadi. Oy soyasi oʻzidan oldinda kutayotgan Yer nuktalarini quvib yetib, katta tezlik bilan undan oʻzib ketadi. Shuning uchun ham Quyosh tutilishi gʻarbdan boshlanib, sharqqa qarab siljiydi va juda katta masofalarga choʻzilib ketadi. Quyosh toʻla tutilishi mintaqasining kengligi 300 km, umumiy uz. 10000 km ga yetishi mumkin. Qadimda kishilar Quyosh tutilishlarini oddindan bilganlar. Ularga tutilish takrorlanib turadigan davr ham maʼlum boʻlgan. Bu saros deb atalib, u 18 yil 11 kun 8 soatga teng. Yer yuzining maʼlum joyida toʻla Quyosh tutilishi kamdan-kam takrorlanadigan hodisa oʻrta hisobda 300 yilda bir marta kuzatilishi mumkin.
|
