|
Ptolemey Klavdiy
Ptolemey Klavdiy (taxminan milodiy 170-yilda vafot etgan) — yunon olimi. Iskandariyada astronomik kuzatishlar olib borgan. Ptolemey „Almagest“ va „Surat ul-arz“ nomli mashhur asarlar muallifi. „Almajistiy“ asari oʻsha davrgacha boʻlgan astronomiya fani yutuqlarining geotsentrik sistemadagi bayonidir. Ptolemeyning „Geografiyadan qoʻllanma“ asarida muhim geografik maʼlumotlar bilan birga koʻplab geografik joylar, jumladan, Oʻrta Osiyoning Buxoro, Samarqand, Koʻlob, Kos, Binkat, Shosh, Zomin, Forob, Fargʻona kabi shahar va viloyatlarining geografik koordinatalari keltirilgan. Ptolemeyning asarlari Sharqda astronomiya, matematika va geografiyaning rivojlanishiga katta taʼsir koʻrsatdi. Beruniy „Qonuni Maʼsudiy“ asarini yozishda Ptolemeyning asarlariga asoslangan. Ptolemeyning matematika, astronomiyaga bagʻishlangan „Analemma“, „Planisferiy“, „Oʻlchamlar haqida“ va boshqa asarlari maʼlum. Optikaga oid 5 jildli risolasi tamoman yoʻq boʻlib ketgan deb hisoblanardi. Lekin 1801-yil uning arabchadan lotin tiliga qilingan toʻliq tarjimasi topilgan. BiografiyasiPtolemeyning tugʻilgan yili va tugʻilgan joyi nomaʼlumdir. XIV asr astronomi Teodor Meliteniotesning yozishicha, Ptolemeyning tugʻilgan joyi Misrning Tebaid hududidagi yunon shahri Ptolemey Germiu (hozirgi El Mansha, Soxag gubernatorligi). Biroq, uni tasdiqlovchi hech qanday dalil yoʻq[2]. Maʼlumki, Ptolemey Rim imperiyasi hukmronligi ostidagi Misr provinsiyasi (viloyati)ning Aleksandriya (hozirgi Misrning Iskandariya) shahri yoki uning atrofida yashagan[3]. Uning lotincha ismi Klavdiy boʻlgan, bu esa uning Rim fuqarosi ekanligini bildiradi[4]. U yunon faylasuflari bilan tanish boʻlgan va Bobil kuzatishlari va Bobil oy nazariyasidan foydalangan. Ptolemey Iskandariyada vafot etgan[5]. Klavdiy Ptolemey kuzatuvlarining umumiy sifati bir qancha yangi olimlar tomonidan eʼtirozga uchraydi, biroq Robert Rassel Nyuton oʻzining 1977-yilda chop etgan „Klavdiy Ptolemeyning jinoyati“ kitobida Ptolemey oʻzining koʻplab kuzatishlarini oʻz nazariyalariga mos kelishini taʼkidlagan[6]. FalsafaPtolemey Klavdiy, asosan, astronomiya va boshqa ilmiy fanlarga qoʻshgan hissasi bilan tanilgan boʻlsa-da, gnoseologik va psixologik munozaralar bilan ham shugʻullangan[7]. Ptolemey Klavdiy „Kriteriya va gegemonikon haqida“ (yunoncha: Ġsrὶ Ěrētērįous) nomli qisqa ocherk yozgan, bu uning dastlabki asarlaridan biri boʻlgan. Ptolemey, xususan, odamlarning ilmiy bilimlarni qanday olishlari (yaʼni, haqiqatning „mezoni“), shuningdek, inson ruhiyati va tuzilishi, uning boshqaruv qobiliyati (yaʼni, gegemonika) bilan shugʻullangan. Ptolemeyning „Kriteriya haqida“ nomli asari matematikadan xoli yagona asar ekanligi bilan ham diqqatga sazovordir[8]. Ptolemey Klavdiy boshqa manbalarda matematik bilimlarning boshqa bilim shakllaridan ustunligini yozgan. Oʻzidan oldingi faylasuflardan biri Arastu (Aristotel) singari Ptolemey Klavdiy ham matematikani falsafa nazariyasining bir turi sifatida tasniflaydi. Lekin Ptolemey matematikani falsafa nazariyasi yoki metafizika sohalaridan ustun deb hisoblaydi. Manbalar
Adabiyot
|
||||||||||||||||
