Méxicu[12] o México[13] (castellán: México; náhuatl: Mēxihco), nomáu oficialmente Estaos Xuníos Mexicanos, ye un país d'América del Norte. Asitiáu na parte meridional del subcontinente, llenda al norte colos Estaos Xuníos d'América, al sureste con Belize y Guatemala, al este col golfu de Méxicu y el mar Caribe y al oeste col océanu Pacíficu. Ye'l decimocuartu país mayor del mundu, con alredor de dos millones de kilometros cuadraos d'estensión, y tien una población (INEGI, 2010) de cuasique 112 millones de persones. Les más d'elles tienen como llingua materna l'español, que ye la llingua nacional del país xunto con otres 67 llingües indíxenes[14] .
La presencia humana en Méxicu remóntase a 30.000 años AP. Tres de dellos milenios de desarrollu cultural surdieron nel actual territoriu de Méxicu les cultures mesoamericanes, aridoamericanes y oasisamericanes. Nel sieglu XVI el so espoxigue foi interrumpíu pola llegada los españoles, que dominaron el país hasta 1810, cuando'l país entamó la llucha pola so independencia. Algamada esta, el país foi escenariu demientres el sieglu siguiente de delles guerres internes y invasiones foriatas, qu'afectaron fondamente la vida diaria de los mexicanos. El sieglu XX (especialmente la primer metá) foi, baxo la direición política ininterrumpida del Partíu Revolucionariu Institucional, una época de gran espoxigue económicu.
Según la Organización Mundial del Turismu Méxicu ye'l principal destinu turísticu d'América Llatina, y ún de los diez países más visitaos del mundu[15]. Inflúin nesi fechu la existencia nel país de 31 llugares, culturales y naturales, consideraos pola UNESCO como Patrimoniu de la Humanidá. Pol volume del so productu interior brutu nominal ye consideráu la decimocuarta economía mundial[16], siendo la segunda mayor economía d'América Llatina y la cuarta de tol continente. El repartu de la riqueza, por embargu, ye perdesigual, coexistiendo nel país conceyos con índices de desarrollu humanu asemeyaos a los d'Alemaña[17] con otros con índices asemeyaos a los de Burundi[18]. Méxicu ye tamién ún de los países con mayor diversidá climática del mundu, y agospia el 10-12% de tola biodiversidá mundial[19] y más de 12.000 especies endémiques.[20]
Políticamente Méxicu ye una república democrática, representativa y federal formada por 31 estaos y un distritu federal, qu'abarca la Ciudá de Méxicu, sede del gobiernu y les instituciones de la federación, y la so rodiada.
L'actual Constitución mexicana foi aprobada'l 5 de febreru de 1917. Por ella Méxicu defínese como una república federal representativa y democrática, que ta dividida en 31 estaos y un distritu federal.
El poder executivu ye exercíu pol presidente, elixíu pa seis años por votu popular direutu pa un mandatu únicu; ayúdenlu un gabinete formáu por 18 secretarios y un fiscal xeneral. El poder llexislativu tiénlo'l Congresu Xeneral, un muérganu bicameral qu'inclúi al Senáu y la Cámara de Diputaos. Esta fórmenla 500 diputaos; d'ellos 300 son escoyíos siguiendo'l principiu de votación mayoritaria, y los otros 200 por representación proporcional. El Senáu fórmenlu 128 senadores; son cuatro por cada estáu, trés escoyíos de forma direuta y l'otru por representación proporcional. Nin los senadores nin los diputaos pueden ser elixíos pa periodos consecutivos. El poder xudicial, pela so banda, tien como muérganu cimeru la Suprema Corte de Xusticia, formada por once maxistraos.
A nivel estatal repítese esti esquema organizativu. Hay un gobernador qu'exerce'l poder executivu, una Cámara de Diputaos que llexisla y un Tribunal Superior de Xusticia.
Gobiernu
L'actual presidente de la República ye, dende'l 1 d'avientu de 2018, Andrés Manuel López Obrador. El presidente de la Cámara de Diputaos ye Porfirio Muñoz Ledo, y el Senáu ta presidíu por Martí Batres Guadarrama. El gabinete ministerial fórmenlu les siguientes secretaríes (ministerios) y persones:
Agricultura y Desarrollu Rural: Victor Villalobos Arámbula.
Economía: Graciela Márquez Colín.
Comunicaciones y Tresportes: Javier Jiménez Espriú.
Partíu del Trabayu (PT), que'l so coordinador nacional ye Alberto Anaya Gutiérrez.
Partíu Verde Ecoloxista de Méxicu (PVEM), que'l so voceru nacional ye Arturo Escobar y Vega.
Converxencia/Movimientu Nacional, presidíu por Luis Walton Aburto.
Partíu Nueva Alianza (PANAL), presidíu por Luis Castro Obregón.
D'ente los sindicatos del país pueden destacase, pola so importancia:
Confederación de Trabayadores de Méxicu (CTM), que'l so secretariu xeneral ye Joaquín Gamboa Pascoe.
Confederación Nacional Campesina (CNC), presidida por Gerardo Sánchez García.
Organización territorial
Los Estaos Xuníos Mexicanos son una federación formada por 31 estaos soberanos, que tien xurisdicción sobro'l Distritu Federal y otros territorios. Caún de los estaos tien la so propia constitución, parllamentu y sistema xudicial, y los sos ciudadanos elixen por votu direutu a un gobernador pa un periodu de seis años, y a los sos representantes na cámara de diputaos estatal pa un periodu de trés. El Distritu Federal ye una entidá con un status especial: pertenez al conxuntu la federación y non a dengún estáu en particular y tien, poro, poderes llocales más llimitaos que los de los estaos.
Los estaos tán sodividíos en conceyos, gobernaos por un alcalde o presidente municipal elixíos por sufraxu direutu.
Axuntose a la federación col nome de República Federada de Yucatán, y comprendía los territorios de los actuales estaos de Yucatán, Campeche and Quintana Roo. Declaró la so independencia en 1841, formando la Segunda República de Yucatán, y axuntose de vez a la federación mexicana en 1848.
Los estaos de Nuevo León, Tamaulipas and Coahuila declaráronse independientes en 1840, y formaron la República del Río Grande. La república nun llegó a consolidase, porque les sos tropes foron derrotaes poles centralistes.
La población del país yera en 2010, según datos oficiales, de 112.336.538 habitantes. El 75% d'ellos figuren nes estadístiques oficiales como mestizos, el 6% como amerindios y el 19% blancos d'orixe européu.
.png){kind=small}
