Бейбітшілік үшін әріптестік бағдарламасы

Бейбiтшiлiк үшiн әрiптеcтiк бағдарламасы (ағылш. Partnership for Peace) — Кеңес Одағының ыдырауынан және Варшава келісімі ұйымы өз жұмысын тоқтатқаннан кейін әлемдік саясатта НАТО-ның рөлі өзгере бастады. АҚШ өзінің Еуропадағы әскери қатысуын жартысына дейін қысқартты. Бірқатар Шығыс Еуропа елдері НАТО- ға кіруге қүлшыныс танытты. Оған жауап ретінде 1994 жылы НАТО "Бейбітшілік үшін әріптестік" бағдарламасын қабылдады, оның шеңберінде ұйым Еуропа мен Азиядағы 27 елмен әріптестік қарым-қатынас орнатып, әскери жаттығулар жүргізеді. "Бейбітшілік үшін әріптестік" бағдарламасының шартына сәйкес, егер әріптес елдерге шабуыл жасалып, қауіп тәне қалған жағдайда әскери әрекеттерге НАТО-ның қатысуы міндетті емес.

1994 жылы 27 мамырда Қазақстан 19-шы мемлекет болып осы бағдарламаға қосылуға ниет білдіріп, қол қойды. Бағдарлама аясында Қазақстан НАТО-мен әскери-техникалық саладағы әріптестіктерді жетілдіріп, қорғаныс құрылымындағы, демократия жағдайындағы қарулы күштердің қызметін жетілдіруді, әскери стратегияны дамытуды және әсіресе, НАТО-ның колледждерінде әскери білім алу мен әскери мамандардың біліктілігін арттыруды кәздейді.^[1]

Қырғи қабақ соғыс аяқталғаннан және Кеңес Одағы ыдырағаннан кейінгі Шығыс Еуропадағы қауіпсіздік мәселелеріне және Солтүстік Атлантикалық ынтымақтастық кеңесінің (NACC) сәтсіздігіне байланысты бағдарлама 1994 жылы 10-11 қаңтарда Бельгияның Брюссель қаласында өткен саммит кезінде басталды.^[2] Бұл процесте бейтарап елдер әскери бейтараптықты сақтау мәселесін қайта қарауға мәжбүр болған жағдайға тап болды; сондықтан Аустрия, Финляндия және Швеция сияқты елдер 1997 жылы Бейбітшілік үшін серіктестіктің далалық іс-шараларына қосылды.^[3]

1995 жылы 26 сәуірде Мальта БӘБ мүшесі болды; ол өзінің бейтараптығын сақтау үшін 1996 жылы 27 қазанда шықты.^[4] 2008 жылы 20 наурызда Мальта БӘБ мүшелігін қайта бастау туралы шешім қабылдады; оны НАТО 2008 жылы 3 сәуірде Бухарест саммитінде қабылдады.^[5] 2006 жылы 29 қарашада Ригада өткен НАТО Саммиті кезінде Босния мен Герцеговина, Черногория және Сербия Премьер-министрге қосылуға шақырылды, олар 2006 жылдың 14 желтоқсанында жасады.^{[6][7][8][9][10]}

Мемлекет	БӘБ мүшесі [9]	Анықтама
Армения	5 қазан, 1994	ҰҚШҰ мүшесі
Аустрия	10 ақпан, 1995	ЕО мүшесі
Әзербайжан	4 мамыр, 1994	ГУАМ мүшесі
Беларусь	11 қаңтар, 1995	ҰҚШҰ мүшесі
Босния және Герцеговина	14 желтоқсан, 2006
Грузия	23 наурыз, 1994	ГУАМ мүшесі
Ирландия	1 желтоқсан, 1999	ЕО мүшесі
Қазақстан	27 мамыр, 1994	ҰҚШҰ мүшесі
Қырғызстан	1 маусым, 1994	ҰҚШҰ мүшесі
Мальта	26 сәуір, 1995	ЕО мүшесі
Молдова	16 наурыз, 1994	ГУАМ мүшесі
Ресей	22 маусым, 1994	ҰҚШҰ мүшесі
Сербия	14 желтоқсан, 2006	ҰҚШҰ бақылаушысы
Швейцария	11 желтоқсан, 1996
Тәжікстан	20 ақпан, 2002	ҰҚШҰ мүшесі
Түрікменстан	10 мамыр, 1994
Украина	8 ақпан, 1994	ГУАМ мүшесі
Өзбекстан	13 шілде, 1994

Аустрияның БӘБ-ге қатысуы 1996 жылы күшейтілді. Олардың БӘБ туралы көзқарастары "Біріккен Ұлттар Ұйымының және/немесе НАТО және/немесе ЕҚЫҰ-ның басшылығымен және/немесе жауапкершілігімен"операцияларға үлес қосу қабілеті мен дайындығын сақтауға бағытталған. Аустриялық PfP-ге үлес қосудың маңызды бағыты-төтенше жағдайларды жеке жоспарлау. 1997 жылы осы саладағы барлық БӘБ қызметінің 30% Аустрияда жүзеге асырылды. Сол жылы Аустрия НАТО / PfP бағдарламасы аясында 227 іс-шараға қатысты, оның ішінде 713 адам қатысқан 14 бітімгершілік операция.^[3]

Кипр - Еуропалық Одаққа мүше жалғыз мемлекет, ол НАТО-ға мүше де, PfP бағдарламасына қатысушы да емес. Кипр Парламенті 2011 жылдың ақпанында БӘБ мүшелігінің пайдасына қарар қабылдады, бірақ президент Димитрис Кристофиас бұл оның Кипр дауын тоқтату және Аралды демилитаризациялау туралы келіссөздер жүргізуге кедергі болатынын айтты. Түркия, НАТО-ның толық мүшесі, дау шешілгенге дейін Кипрдің НАТО-ға кіру әрекетіне вето қоюы мүмкін. Президент Никос Анастасиадис Кипрдің БӘБ мүшелігін көпшілік алдында қолдады, дегенмен оның сыртқы істер министрі және мұрагері Никос Кристодулидис бұл идеяны қабылдамады, Еуропалық Одақ шеңберінде елдің сыртқы саясаты мен қорғанысын сақтауды жөн көрді.^[11]

Косово БӘБ мүшелігін Үкіметтің тактикалық және стратегиялық мақсаты ретінде сипаттады. Косово 2012 жылдың шілдесінде БӘБ бағдарламасына қосылуға өтініш берді. Алайда НАТО-ға мүше төрт мемлекет, Греция, Румыния, Испания және Словакия Косовоның тәуелсіздігін мойындамайды және олардың бағдарламаға қатысуына тосқауыл қоямын деп қорқытты. Қосылуға құқылы болу үшін Косово Қарулы Күштерін құру қажет.^[12]

Он бес бұрынғы БӘБ мүше мемлекеттері (атап айтқанда Албания, Болгария, Хорватия, Чехия, Эстония, Финляндия, Венгрия, Латвия, Литва, Черногория, Солтүстік Македония, Польша, Румыния, Словакия және Словения) кейіннен НАТО-ға қосылды.

Бұрын БӘБ мүшелері болған НАТО мүшелері^[9]

Мемлекет	БӘБ қосылды	НАТО-ның толық мүшесі болды
Польша	2 ақпан 1994 жыл	12 наурыз 1999 жыл
Мажарстан	8 ақпан 1994 жыл
Чехия	10 наурыз 1994 жыл
Румыния	26 қаңтар 1994 жыл	29 наурыз 2004 жыл
Литва	27 қаңтар 1994 жыл
Эстония	3 ақпан 1994 жыл
Словакия	9 ақпан 1994 жыл
Латвия	14 ақпан 1994 жыл
Болгария
Словения	30 наурыз 1994 жыл
Албания	23 ақпан 1994 жыл	1 сәуір 2009 жыл
Хорватия	25 мамыр 2000 жыл
Черногория	14 желтоқсан 2006 жыл	5 маусым 2017 жыл
Солтүстік Македония	15 қараша 1995 жыл	27 наурыз 2020 жыл
Финляндия	9 мамыр 1994 жыл	4 сәуір 2023 жыл
Швеция		7 наурыз 2024 жыл

"Бейбітшілік жолындағы серіктестік" бюджеті үнемі өзгеріп отыратын мүшелер құрамынан туындады. Мысалы, бағдарлама үшін белгіленген Wales Initiative (WITH) бағдарламасының орташа жылдық қаржыландыру көлемі 1996 жылдан 2005 жылға дейінгі қаржы жылдарында 43 миллион доллар деңгейінде белгіленді. Бағдарламаға қатысатын елдер санының азаюына байланысты жыл сайынғы қаржыландыру 2006-2010 қаржы жылдарында 29 миллион долларға дейін қысқарды. Тағы бір фактор НАТО ның жаңадан келген мүшелері арасында бағдарлама бойынша WIF қаржыландыруды бөлуді азайтуды қамтиды.^[13]

1. ↑ Саяси түсіндірме сөздік. – Алматы, 2007. ISBN 9965-32-491-3
2. ↑ Sunley Johnathan Tasks for NATO II: improve the partnership for peace.
3. ↑ ^{a b} Ishizuka Katsumi Ireland and International Peacekeeping Operations 1960-2000. — Taylor and Francis. — ISBN 978-1-135-29526-4.
4. ↑ Bohlen, Celestine. New Malta Chief Focuses on Neutrality, New York Times (November 12, 1996). «Within hours of taking office, Mr. Sant withdrew Malta's membership in Partnership for Peace, a NATO military cooperation program that is so loosely defined that its sign-up list now spans the spectrum from Russia to Switzerland. [...] Mr. Sant says none of those moves should be interpreted as anti-European or anti-American, but simply as the best way of insuring Malta's security.».
5. ↑ North Atlantic Treaty Organization Malta re-engages in the Partnership for Peace Programme (April 3, 2008). — «At the Bucharest Summit, NATO Heads of State and Government welcomed Malta's return to the Partnership for Peace Programme. At Malta's request, the Allies have re-activated Malta's participation in the Partnership for Peace Programme (PfP).»
6. ↑ Serbia inducted into NATO (December 14, 2006).
7. ↑ North Atlantic Treaty Organisation Secretary General's Council Welcoming Remarks, Visit by Maltese Deputy Prime Minister and Minister of Foreign Affairs, Professor Guido de Marco, Wednesday, April 26, 1995 (April 26, 1995).
8. ↑ Gambin, Karl Malta reactivates Partnership for Peace membership. DI-VE (April 3, 2008). — «The cabinet has agreed to reactivate its membership in the Partnership for Peace which was withdrawn in 1996, the government said on Thursday.»
9. ↑ ^{a b c} Signatures of Partnership for Peace Framework Document. North Atlantic Treaty Organization (October 5, 2006).
10. ↑ North Atlantic Treaty Organization Alliance offers partnership to Bosnia and Herzegovina, Montenegro and Serbia (November 29, 2006).
11. ↑ Cyprus dismisses reports on NATO scenarios (June 5, 2018).
12. ↑ Thaçi, Hashim Prioritetet e reja të Politikës së Jashtme të Kosovës. Ministry of Foreign Affairs of Kosovo.
13. ↑ Christoff, Joseph A. (2009). "GAO Report on NATO Enlargement: Albania and Croatia". Connections: The Quarterly Journal 08 (2): 75–91. doi:10.11610/connections.08.2.06. ISSN 1812-1098.