|
California
California[1] ye un estáu federáu de los Estaos Xuníos asitiáu nan costa suroeste del país. Tien una población de 39 538 223 hab. (1 abril 2020)[2][3] y ocupa una superficie de 410.000 km². Con estos datos, California póstiase como l'estáu más pobláu de los Estaos Xuníos y el terceru con mayor estensión (dempués d'Alaska y Texas). La fastera foi habitada milenariamente polos nativos americanos enantes de les primeres espediciones europees nel sieglu XVI. La corona Española colonizó les árees de la costa del territoriu en 1769 enantes de qu'ésti pasara a formar parte de Méxicu tres la Guerra de la Independencia de Méxicu (1810-1821). California foi parte del territoriu mexicanu hasta la guerra ente Méxicu y Estaos Xuníos de 1846-1848. A la fin de la guerra, y como condición pa la paz, la República Mexicana foi obligada a ceder el territoriu a los Estaos Xuníos nel Tratáu de Guadalupe Hidalgo. La Fiebre del Oru na dómina 1848-1849 provocó una inmigración de 90 mil persones d'Estaos Xuníos procedentes del restu del país. A la fin, California convirtióse nel 31ᵘ estáu de los Estaos Xuníos en 1850. Magar el so clima fonderamente soleyeru da una imaxe de ciertu abandonu nos sos habitantes, en comparanza colos del restu de la costa occidental de los Estaos Xuníos, la economía de California ta ente les 10 potencies económiques más importantes del mundu (alredor de 1,55 billones de dólares en 2004, lo que supón el 13% del Productu Interior Brutu (PIB) de los Estaos Xuníos, que ye de unos 14 billones de dólares. Les cimeres actividaes económiques del estáu son l'agricultura, l'ociu, la enerxía llétrico y el turismu. En California allúguense dalgunes de les fasteres económiques más importantes d'Estaos Xuníos, tales como Los Angeles (entretenimientu, ociu), el Valle Central (agricultura), Silicon Valley (informática y alta teunoloxía) y el Valle de Napa (vinu). ToponimiaNun entamu la pallabra California referíase a una rexón más grande, compuesta pol territoriu del anguaño estáu de California más la totalidá o parte de Nevada, Utah, Arizona y Wyoming y la mexicana de península de California. La teoría con más sofitu ye que la pallabra California deriva del nome de la rexente d'un paraísu ficticiu domináu por amazones negres, la reina Califia. El mitu de Califia rexístrase nuna obra de 1510, Las hazañas de Esplandian, quinta secuela de Amadís de Gaula, escrita por escritor d'aventures español Garci Rodríguez de Montalvo. El reinu de Califia o Calafia ye descrito por Montalvo como una tierra alloñada habitada por grifos y otres estrañes besties y bayurosu n'oru:
California ye'l quintu nome d'orixe européu más antiguu n'Estaos Xuníos. Foi impuestu na espedición española dirixida por Diego de Becerra y Fortún Jiménez que nomaron islla de California al estremu inferior de la península de California, cuando desembocaron ellí en 1533 por mándáu d'Hernán Cortés. HistoriaDescubrimientuEn 1542, Juan Rodríguez Cabrillo foi comisionao por Pedro de Alvarado y sofitao por Antonio de Mendoza y Pacheco, primer virréi de la Nueva España, pa esplorar el Pacíficu Norte, la península de Baxa California y el Golfu de California o Mar de Cortés, que foran descubiertos recientemente y esploraos por Francisco de Ulloa, Fernando de Alarcón, Juan de Fuca y Domingo del Castillo. Con esos viaxes amosárase que la península de Baxa California nun yera una islla sinón que taba amecida a tierra firme y arodiada d'agua por un golfu (el de California) y el Mar del Sur (océanu Pacíficu). Cabrillo cuntaba atopar la mítica y rica ciudá de Cíbola, que se camentaba esistía en dalgún llugar al norte de la costa del océanu Pacíficu, amás d'esquerar l'inesistente pasu o Estrechu d'Anián que se decía amecía al norte los océanos Pacíficu y Atlánticu. El 24 de xunu de 1542 en trés buques partió la espedición del puertu de Navidá, Colima (Méxicu). Acompañaben a Cabrillo, marineros, soldaos, nativos, un sacerdote, alimentos pa dos años, animales en pie y mercancíes. Cabrillo comandaba la pequeña flota a bordu del San Salvador, buque insignia qu'él mesmu anició. Dempués de zarpar percorrió la costa de Colima y dirixóse hacia la península, qu'acolumbró'l 3 de xunetu, arribó a San Xosé del Cabu (Baxa California) y ehí proveyóse d'agua. El día 13 del mesmu mes descubrió la bahía de Madalena, a la que nomó como tal. El día [5 d'agostu]] descubrieron la islla de Cedros, na cual asitiarion hasta'l día 10 del mesmu mes, siguieron el viaxe pola costa de la península de Baxa California y llevantando mapes, y el día 17 de setiembre llegaron al anguaño puertu d'Ensenada (Méxicu), al que nomaron San Matéu. El 28 de setiembre de 1542, Cabrillo atopó un "puertu mui bonu y seguru"; acabada de descubrir la bahía de San Diego, a la que nomó San Miguel n'honor al santu del día. Seyes díes dempués siguió'l so viaxe d'esploración n'agües desconocíes pa los europeos. El 6 d'ochobre taba en San Pedru y el 9 en Santa Monica. Dambes poblaciones forman anguaño parte de la fastera metropolitana de la ciudá de Los Angeles. El día 10 d'ochobre llegó la espedición a San Buenaventura, el 18 arribaron a Santa Bárbara y llegaron a Punta Concepción el día 17. Por aciu de los fuertes vientos contrarior, les naves regresaron y abellugáronse na islla de San Miguel frente a San Buenaventura, ensin ser quienes a avanzar al norte durante dellos díes. El 11 de payares llegaron a Santa María y el mesmu día algamaron el cabu San Martín que s'alluga nel Condáu de Monterrey. Pola mor de los fuertes vientos y truenes les naves desapartáronse y dempués de dellos díes esquerándose aconceyaron el 15 de payares y navegaron ensin rumbu, descubriendo bahía de los Pinos, conocida anguaño como bahía de Monterrey. El 18 de payares navegaron hacia'l sur, esquerando l'abellugu de la bahía de la islla de San Miguel, au arribaron el día 23. Los siguientes trés meses pasáronlos ehí esperando qu'esbanciaren les truenes d'iviernu. Juan Rodríguez Cabrillo murrió'l día 3 de xineru de 1543 na islla de San Miguel per aciu d'un brazu nel que se mancó al cayer nun xaréu escontra los nativos. Camiéntase que los sos restos foron sepultaos na islla Santa Catalina, frente a la ciudá de Los Angeles. El 18 de febreru de 1543 la flota empobinóse nuevamente hacia'l norte baxo'l mandu de Bartolomé Ferrelo. Con vientos favoratibles algamaron el 1 de marzu la punta Mendocino, llamada asina n'honor d'Antonio de Mendoza y Pacheco, primer virréi de la Nueva España, patrocinador de la espedición. Punta Mendocino afáyase cerca de la llende norte de California, asina que ye probable que la espedición trespasara les llendes y llegara hasta'l vecín estáu d'Oregón. La coloniaEl territoriu foi esplorao por españoles como Cabrillo, pero poco dempués el pirata y corsariu Francis Drake vindicó en 1579 toles tierres al norte de la punta Loma (anguaño Point Loma en nome de la reina Sabela I d'Inglaterra. Magar esta reclamación, la rexón de California foi fonderamente inorada polos poderes europeos nos siguientes 200 años. La situación camudó drásticamente cuando'l flaire español Frai Junípero Serra fundó la primer misión franciscana nel área de San Diego en 1769. Col sofitu d'una pequeña fuercia militar, el franciscanu afitó en pocu tiempu más misiones en San Carlos de Monterrey (California) y la bahía de San Francisco. El crecimientu d'allugamientos seglares acompañó al desendolcu de les misiones franciscanes. Nesti mesmu periodu, dempués de que Gaspar de Portolá descubriera la bahía de San Francisco (entós llamada bahía de la Bodega) fundóse Yerba Buena, anguaño conocída como San Francisco mientres que Bruno de Heceta y Juan Francisco de la Bodega y Quadra espardíen les posesiones españoles californianes hasta l'anguaño islla de Vancouver y San Lorenzo de Nutcas y inclusive cola espedición d'Alejanddro Malaspina fasteres meridionales de l'anguaño Alaska. Esti espardimientu tuvo un efeutu negativu nos pobladores autóctonos qu'entamaron a desapaecer col afitamientu d'encomiendes nel área. Pa sofitar el desendolcu agrícola y ganaderu del área, los españoles sofitaron l'afitamientu de ranchos en forma de llatifundios apurríos gratuitamente, qu'ocupaben grandes estensiones, pero nun teníen munchos habitantes. Esto dio pasu al espoxigue de la ganadería de gran proporción na Alta California. Nel entamu de los años 1800, colonos rusos entraron nel área dempués de tener reclamao y obtenío Alaska. La presencia rusa concretóse nun pequeñu fuerte al norte de San Francisco llamáu Novo Sebastopol, el cual dempués de 1820 foi reintegrao a Méxicu. En 1816 el corsariu franco-arxentín Hipólito Bouchard tomó durante unes selmanes los cimeros puertos de l'Alta California. El 20 de payares de 1818 el vixía de Punta de Pinos, allugáu nún de los estremos de la bahía de Monterrey, acolumbró dos embarcaciones arxentinas. Na madrugada del 24 de payares, Bouchard ordenó a los sos homes que se punxeren al mandu de los botes. Nes embarcaciones, comandaes por Bouchard, afayábanse 200 homes, 130 armaos con fusiles y 70 con llances. Desembarcaron a una llegua del fuerte, nuna caleta oculta poles altures. La resistencia del fuerte foi mui sonce, y tres una hora de combate foi enarbolada la bandera arxentina. Los arxentinos tomaron la ciudá per seyes díes, nos que s'apropiaron del ganáu, quemaron el fuerte, el cuartel de los artilleros, la residencia del gobernador y les cases de los españoles xunta los sos güertos y xardinos. Esto preanunciaba la fin del dominiu colonial español na rexón y el trespasu al nuevu estáu de Méxicu, sicasí, verificábase d'igual miente la cada vegada más asidua llegada de navíos ingleses y d'Estaos Xuníos que se dirixíen a Vancouver y a les zones de Seattle y Portland respeutivamente. Provincia mexicanaEn 1821, California tornóse nuna de les tres provincies interiores que tenía Méxicu al norte de ríu Grande xunta Texas y Nuevu Méxicu, cuando esti país tuvo la so independencia. El gobiernu secular mexicanu ceo acabó col sistema de les misiones y munchos de los allugamientos foron abandonaos, calteniéndose poco cohesionada la sociedá de los californios. La capital del gobiernu mexicanu taba en Monterrey, antaño conocida como San Carlos del Monterrey. Sicasí l'apertura de los mercaos de China tres la campaña inglesa de la Guerra del Opiu, y de Xapón, tres la espedición del comodoru Pearry, fizo mui guapa California pa los Estaos Xuníos, que ya se repartieren l'antaño territoriu d'Oregón (anguaño estaos de Washington, Idaho y Oregón con Inglaterra (fastera de l'anguaño Columbia británica). El control mexicanu (reconocíu poles potencies enantes mentaes en 1825) sobre l'Alta California o Nueva California (anguaño la California d'Estaos Xuníos) acabó cuando un grupu de ciudadanaos d'Estaos Xuníos mandaos por Richard henry Dana y John Sutter más el coronel Mariano Vallejo, integrantes de la sociedá secreta del Black Bear, declariaron el 14 de xunu de 1846 la independencia de la República de California. Cuasi desiguida los rebeldes permitieron la ocupación d'ésta poles fuercies d'Estaos Xuníos que taben en guerra con Méxicu; asina y too na Alta California prodúxose una de les poques victories mexicanes, en San Pascual). Integración n'Estaos XuníosLa derrota mexicana na Intervención d'Estaos Xuníos en Méxicu obligó al gobiernu mexicano pol Tratáu de Guadalupe Hidalgo a ceder California a Estaos Xuníos, xunto coles demás Provincies Interiores, en 1848. Esi mesmu añu descubrióse oru en California, más exautamente nun llugar llamáu Coloma dientro del Sutter's Mill (Molín de Suter), anguaño Sacramento, y llegaron munches persones al nuevu territoriu d'Estaos Xuníos pa esquerar oru y prebar suerte. En pocos años, los 4000 habitantes qu'había, tuvieron qu'asimilar la fuerte inmigración. California oficialmente tornóse nun estáu en 1850 y dende entós la capital allugóse en Sacramento, sustituyendo a Monterrey. La entrada de California na xunión foi mui controvertida per aciu del desequilibriu políticu que causaba la entrada d'un estáu non esclavista nel país. Per dalgún tiempu sofitóse la idea de dixebrar l'estáu en dos: ún esclavista y otro "llibre". Tal como asocediera con Texas y Nuevu Méxicu al ser tresformaos en territorios (y dempués abondo n'estaos) d'Estaos Xuníos, los sos territorios foron repartíos ente otros nuevos, por exemplu con partes de California anicióse Nevada y parte d'Arizona, ensin contar colos territorios ya cedíos enantes de 1825. L'estáu beneficióse del impautu del descubrimientu d'oru, pero eso nun amansió les tensiones llocales. Les eleiciones presidenciales de 1850 amosaron la dixebra estatal, ya que trés candidatos se repartieron los votos, ganando Abraham Lincoln l'estáu namás col 32% de los votos. L'escenariu taba encesu pa una griesca ente les fuercies polítiques y sociales d'Estaos Xuníos. Guerra CivilL'entamu de la Guerra de Secesión dixebró a los habitantes del estáu de California. La mayoría de los residentes anglosaxones veníen del sur y del mediu oeste d'Estaos Xuníos, fasteres que s'oponíen a la política republicana d'Lincoln. Xeneralmente l'estáu amecióse a la guerra a favor de la Xunión y escontra la secesión del sur. Sicasí, munchos californianos s'amestaron a la causa de los insurxentes. A la fin na la guerra, el gobiernu federal foi quien a controlar California y el sentimientu pro-sureñu de munchos de los habitantes entamó a apagase. La dómina del desendolcuLa fin de la guerra en 1865 permitió'l desendolcu industrial del estáu. La población continuó medrando, pero ceo una histeria mariella se fizo presente nel estáu. En 1882 el númberu d'inmigrantes asiáticos foi allindao por delles actes que discriminaben especialmente a la población china. Durante la presidencia de Theodore Roosevelt fízose un tratáu diplomáticu qu'allindó'l númberu d'inmigrantes xaponeses. Gran parte del desendolcu económicu del estáu debióse al aniciu del ferrocarril trescontinental tres la fin de la guerra. Nesti mesmu periodu, el gobiernu aportó terrenos baratos a la xente cola fin de poblar los territorios occidentales. Sieglu XXDurante les primeres trés décades del sieglu XX la economía llariega continuó medrando a reblagos. Hollywood principió a ser un centru de filmes comerciales nesi tiempu. Los Angeles y otres ciudaes beneficiáronse de les rutes del ferrocarril. La economía desaceleróse durante la Gran Depresión. Nin la depresión foi quien a acabar col medru demográficu del estáu, agora alimentáu por xente ensin emplegu. La Segunda Guerra Mundial foi una razón pal medru de la economía. Nel trescursu del conflictu prindóse a ciudadanos d'orixe xaponés como midida preventiva. La industria aeronáutica tomó gran importancia en California nesta dómina. Astilleros navales foron espardíos en Long Beach, San Diego y San Francisco. Nos años 1950 y años 1960 l'espoxigue de la cultura residencial benefició al estáu, que se tornó nel más poblao d'Estaos Xuníos. La venta de casas unifamiliares y la estaya de servicios tornáronse nes actividaes económiques más importantes. La población del estáu algamó los 20 millones en 1970. California tornóse nun centru importante pa la televisión. En 1955 inauguróse'l Disneyland Resort n'Anaheim. A fines de los años 1960 entamara otra revolución social nel estáu, la de los hippies, que tomaron a San Francisco como la so capital. En 1965 hubo disturbios raciales nel sur de Los Angeles. La Universidá de California en Berkeley tornóse nun centru natural del movimientu escontra la griesca de Vietnam y a favor de la llibertá d'espresión. En 1967 culminó'l movimientu hippie col llamáu branu del amor. La década de 1970 vio l'entamu d'un gran incrementu de la población d'orixe hispanu nel estáu y un movimientu favoratible colos derechos de los gais. Los años 80 tornaron a California na outava economía más grande del mundu, porriba de la mayoría de los países europeos. La siguiente década namás sirvió p'afitar la importancia de California como la capital del desendolcu dixital, la teunoloxía d'altu nivel y la bioteunoloxía. Ciudaes como San Francisco tornábanse en centros de grandes industries teunolóxiques nel Silicon Valley. Al tiempu Los Angeles dominaba la música y el cine y San Diego desenvolvíase como un centru farmacéuticu de gran importancia. Anguaño California ye la sesta o séptima economía más grande del mundu. California ye la casa de Disneyland, Universal Studios y munchos otros parques de diversión. Les sos playes son mui siguíes pola xente que prautica deportes. La cultura californiana inxirióse bultablemente n'otros estaos occidentales d'Estaos Xuníos, apaeciendo inclusive'l términu californización, que denomina esa influencia. XeografíaLa xeografía de California ye mui estremada. California tien montes, costes nublaes, desiertos calurosos y un fértil valle central. L'estáu de California ye fogar de los más altos (costa Redwood), masivos (xigante Sequoia), y más antiguos árboles del mundu (pinu bristlecone). Ye tamién fogar del puntu más altu (Cuetu Whitney) y el más baxu (Valle de la Muerte) de los Estaos Xuníos continentales. L'estáu ta dixebráu ente'l Norte y el Sur de California, anque la llende ente dambes rexones nun ta mui bien definida. San Francisco ye considerada como una ciudá del Norte de California y Los Angeles como una ciudá del Sur de California, pero en dalgunes fasteres ente dambes nun comparten esa mesma identidá. El serviciu Xeolóxicu de los Estaos Xuníos define'l centru xeográficu del estáu nel puntu averáu a North Fork. Los científicos suelen dixebrar l'estáu n'once provincies xeomórfiques con llendes nidiamente definíos. Y son, de norte a sur, los Montes Klamath, la Cordal de las Cascadas, la Placa Modoc, les cuenques y cordales, la Cadena costera del Pacíficu, el Valle Central, Sierra Nevada, les Cordales Transversales, el Desierto de Mojave, les Cordales Peninsulares y el Desierto de Colorado. Pa propósitos d'esplicación, tamién ye útil reconocer a la Cuenca Los Angeles, l'Archipiélagu del Norte y l'océanu Pacíficu. ClimaEl clima de California camuda bultablemente, dende árido a subárticu, dependiendo de la llatitú, elevación y proximidá a la costa. Les fasteres costeres y del sur del estáu tienen un clima mediterraneu, con dalgunes lluvies n'iviernu y branos secos. La influencia del océanu xeneralmente modera les temperatures estremes, aniciando un iviernu más templáu y branos más fríos, especialmente a lo llargo de les fasteres costeres. L'estáu doráuEl nomatu del estáu ye "The Golden State" (l'estáu doráu), nome que dalgunos camienten quiciabes venga de los numberosos díes nos que brilla'l sol durante l'añu, o quiciabes del color doráu que pueden tomar los cuetos a ciertes hores del día (igual qu'asocede en munches otres partes del mundu), anque la probabilidá más cierta de tal nomatu (igual que la del nomatu dau a la boca de la bahía de San Francisco: Golden Gate) remite a la dómina de la fiebre del oru. CondaosAlameda | Alpine | Amador | Butte | Calaveras | Colusa | Contra Costa | Del Norte | El Dorado | Fresno | Glenn | Humboldt | Imperial | Inyo | Kern | Kings | Lake | Lassen | Los Angeles | Madera | Marin | Mariposa | Mendocino | Merced | Modoc | Mono | Monterey | Napa | Nevada | Orange | Placer | Plumas | Riverside | Sacramento | San Benito | San Bernardino | San Diego | San Francisco | San Joaquin | San Luis Obispo | San Mateo | Santa Barbara | Santa Clara | Santa Cruz | Shasta | Sierra | Siskiyou | Solano | Sonoma | Stanislaus | Sutter | Tehama | Trinity | Tulare | Tuolumne | Ventura | Yolo | Yuba Demografía
La población de California ye de 38.041.430 habitantes (en 2012), lo que lu fai l'estáu más pobláu del país. El 48% de la población vive nel área metropolitana de Los Angeles y el 20% na de San Francisco. Con una superficie de 410.000 quilómetros cuadraos ye'l tercer estáu n'estensión. Anguaño l'estáu de California tien una población de 38.041.430 persones, de les cuales:
Ciudaes importantesLa mayor parte de la población de California concéntrase en trés grandes árees metropolitanes: el Gran Los Angeles (integrada por ciudaes como Los Angeles, Long Beach, Santa Ana, Anaheim o Irvine), l'área de la Badea de San Francisco (compuesta por San Francisco, San José, Oakland, Fremont, Santa Rosa, etc), y l'área metropolitana de San Diego-Tijuana (San Diego, Chula Vista o Oceanside). Otres ciudaes d'importancia son Sacramento (capital del Estáu), Fresno, Bakersfield, Riverside, Stockton, Modesto, etc. GaleríaOtres ciudaes importantesLlingüesLa llingua oficial ye l'inglés, faláu nel fogar por un 60,5% de la población californiana. La llingua española ye la segunda en númberu de falantes, con un 35,8% de la población. El restu de llingües, como chinu, tagalu o vietnamita, lleguen hasta'l 6,08% del total. Les llingües indíxenes del estáu, malpenes suponen una decena de mil de falantes, pertenecientes sobre too a los grupos hokanu y penutiu, llingües aceñaes. Munches d'elles son falaes namái poles xeneraciones más vieyes, que son billingües, mientres que munchos neños amerindios son monollingües n'inglés. EconomíaCalifornia ye tradicionalmente una gran potencia económica, pionera y líder en bien d'estayes de la industria como l'aeronáutica, la téunica espacial, la informática, la lleutrónica y la industria médica. Poro, California sería por sí mesma la séptima potencia mundial. Tamién tien una agricultura mui desenrollada, favorecida pol clima. California tien grandes cultivos de cítricos. Nos postreros decenios desendolcó tamién l'aniciu de vinu, particularmente nel Valle Napa. Tien importantes actividaes mineres como la dedicada al oru. DeportesCalifornia foi sede de los Xuegos Olímpicos de Squaw Valley 1960, de los Xuegos Olímpicos de Los Angeles 1932 y de los de Los Angeles 1984, asina como de la Copa Mundial de Fútbol de 1994. California tien diecinueve franquicies nes Grandes Lligues de deportes profesionales, munches más que cualesquier otru estáu. L'Área de la Bahía de San Francisco tien siete equipos nes Grandes Lligues en tres ciudaes, San Francisco, Oakland y San José. Mientres l'Área Metropolitana de Los Angeles ye sede de diez franquicies nes Grandes Lligues profesionales, tamién ye la mayor área metropolitana que nun tien un equipu na National Football League. San Diego tien dos equipos de lliga cimeros y Sacramento tamién tien dos. Sede de dalgunes de les más importantes universidades de los Estaos Xuníos, California tien dende hai munchu tiempu respetaos programes de deportes universitarios. En particular, los programes atléticos d'UC Berkeley, USC, UCLA, Stanford y Fresno State clasifíquense davezu a nivel nacional en dellos deportes universitarios. California tamién ye sede del más antiguu de los títulos universitarios nomaos "bowl", l'añal Rose Bowl, y el Holiday Bowl, ente otros. En California hai bien de circuitos de carreres. Los cimeros son l'óvalu de Fontana, el caleyeru de Long Beach y los autódromos de Laguna Seca y Sears Point, asina como los desapaecíos Riverside y Ontario. Amás d'atechar los cimeros certámenes d'Estaos Xuníos d'automovilismu y motociclismu, el Gran Premiu de Long Beach foi una prueba valedera pal Campeonatu Mundial de Fórmula 1, mientres que Laguna Seca tien abellugáu pruebes del Campeonatu Mundial de Motociclismu y el Campeonatu Mundial de Superbikes. Darréu amuésase una llista colos cimeros equipos de les Grandes Lligues de deporte profesional de California:
Ver tamién
Referencies
Enllaces esternos
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
