Share to: share facebook share twitter share wa share telegram print page

 

Философия

Философияның ежелгі тұлғалары: Аристотель және оның ұстазы Платон
Серия
Философия
Солдан оңға қарай: Платон, Кант, Ницше, Будда, Конфуций, Ибн РушдПлатонКантНицшеБуддаКонфуцийИбн Рушд
Солдан оңға қарай: Платон, Кант, Ницше, Будда, Конфуций, Ибн Рушд
Тармақтар
Кезеңдер
Дәстүрлер

Аймақ дәстүрлері

Мектеп дәстүрлері

Діни дәстүрлер

Туындылар
Философтар
Тізімдер
Аралас
Портал:Философия

Философия (кейде "Пәлсапа", грек. φιλοσοφία, philosophia, мағынасы: Даналықты сүю[1][2][3]) — жалпы және фундаменталды сауалдардың жауабын табуға бағыталған ғылым саласы. Философия болмыс, метафизика, білім, құндылық, ақыл, сана, зерде және тіл секілді өзекті мәселелерді зерттеуге бағытталады.[4][5] Мұндай сауалдар көбінесе зерттеуді, шешіуді қажет ететін мәселелер[6][7] ретінде ортаға қойылады.

«Философия» сөзі ежелгі грек философтарынан алынған. Антикалық дәуірдің атақты филологы және тарихшысы Герман Дильс бұл тұжырымдаманың ең ерте қолданысы бізге жеткен мәтіндерде тарихшылар Геродот пен Фукидидтің σοφός («дана») және σοφιστής («данагөй») зат есімдерімен байланыста кездесетінін көрсетеді.[8] Тек Сократта ғана бұл сөз қазіргіге жақын мағынада ерекше тұжырымдамаға айналады.

Философтар философиялық білімге жету үшін көптеген әдістерді қолданады. Олардың қатарына ұғымдарды талдау, жалпыға ортақ түсініктер мен интуицияға сүйену, ойша тәжірибелер жүргізу, күнделікті тілді талдау, тәжірибені сипаттау және сыни сұрақ қою кіреді. Философия көптеген басқа салалармен, соның ішінде ғылым, математика, бизнес, құқық және журналистикамен байланысты. Ол пәнаралық перспективаны қамтамасыз етеді және осы салалардың ауқымы мен іргелі тұжырымдамаларын зерттейді. Ол сондай-ақ олардың әдістері мен этикалық салдарын зерттейді.[9][10][11]

Классикалық философия сұрақтарына жататындар: "Әлденені білу мүмкін бе?", ал егер мүмкін болса, онда "мұны дәлелдей аламыз ба?"[12][13][14] Философтар сондай-ақ аса практикалық және нақты сұрақтарды да қоя береді: "Өмір сүрудің ең жақсы жолы бар ма?", "әділеттілік жазаланбайтын әділетсіздіктен жақсы ма?",[15] "Адамда еркін ерік бар ма?"[16]

Философияны кейде белгілі бір зерттеу нысаны бар ғылым ретінде тар мағынада анықтағанмен, мұндай көзқарас қазіргі философтардың қарсылығына кезігеді. Олар философияны барлық болмысты тануға арналған жалпы сыни тәсіл ретінде қарастырады, оны кез келген объектіге немесе концепцияға қолдануға болады деп есептейді.[17] Осы мағынада әрбір адам кейде болса да философиямен айналысады, яғни ой толғайды.

Тарихта философия барлық білім жүйелерін қамтыды.[18] Ежелгі грек философы Аристотельден бастап ХІХғ-ға дейін "табиғат философиясы" астрономияны, медицинаны және физиканы қамтыды. Мысалы, Исаак Ньютонның 1687 жылғы "Табиғат философиясының математикалық қағидалары" атты кітабы кейін физика кітабы ретінде жіктелді.

ХІХғ-дан бастап заманауи зерттеу университеттерінің дамуы академиялық философияның және басқа пәндердің кәсібиленуіне және арнаулылануына әкелді.[19][20] Қазіргі заманда, философияның дәстүрлі бөлігі болған кейбір зерттеулер философиядан бөлініп, жеке академиялық пәнге айналды, олардың ішінде психология, әлеуметтану, лингвистика және экономика қатарлы негізгі пәндер бар. Өнермен, ғылыммен, саясатпен немесе өзге талпыныстармен тығыз байланысты басқа зерттеу салалары әлі де философияның тармақтары болып отыр. Мысалы, "сұлулық объективті ме, әлде субъективті ме?"[21][22], "Ғылыми әдістердің түрі көп пе, әлде тек біреу ғана ма?"[23], "Саяси утопия - ол үміткер арман ба, әлде үмітсіз құрқиял ма?"[24][25][26] қатарлылар.

Академиялық философияның басты тармақтары: 1) Метафизика, ол болу (existence) мен шындықтың (reality) негізгі табиғатын қарастырады; 2) Эпистемология, ол білім мен сенімнің табиғатын зерттейді; 3) Этика, ол моральдық құндылықтарды қарастырады; 4) Логика, ол аргументтерді, шын алғышарттан дұрыс қорытынды шығаруға мүмкіндік беретін тұжырым ережелерін зерттейді.[27][28] Бұлардан басқа тармақтары: ғылым философиясы, саяси философия, эстетика, тіл философиясы және сана философиясы қатарлылар.

Кіріспе

Философияның дәстүрлі аясы мен мағынасы

Философияның нақты анықтамасының өзі ашық философиялық мәселе.[17] Бұл философияда зерттеу нысанының нақты анықталмағанымен байланысты — философия мәселе ретінде қарастырыла алатынның бәрін, оның ішінде таным әдіснамасын да (эпистемология шеңберінде) қарастырады. Философия тарихында қалыптасқан әртүрлі философиялық мектептердің ілімдеріне сәйкес, философияның не екенін әртүрлі анықтауға болады. Сондықтан белгілі бір мағынада философияның анықтамасы дәуірге байланысты өзгереді.[29]

Екінші жағынан, философияның маңызды біріктіруші түп-негізі бар — философиялық пайымдаулардың қандай тосын алғышарттарға негізделгеніне қарамастан, олар ақылға қонымды түрде құрылады: ойластырылған және ойлау түп-негіздеріне, мысалы, логикаға сәйкес жасалады. Пайымдаудың рационалдығы философиялық ойлауды мифологиялық ойлаудан және үстем табиғат пен иррационалдыққа негізделген дінге қатысты ойлаудан ерекшелендіреді.[30]

Бұл, дегенмен, философияның дінмен қатар өмір сүруін жоққа шығарады дегенді білдірмейді. Керісінше, дінді философиялық жүйенің алғышарты ретінде қабылдау жағдайлары кең таралған, ал одан әрі осы діннің канонымен қамтылмаған білім салаларын дамыту үшін рационалды философиялық әдіс қолданылған.[31] Мысалы, ежелгі үнді философиясы Ведаларды түсіндірсе, Еуропаның ортағасырлық философтары (Әулие Августин, Фома Аквиндік және басқалар) Інжілді түсіндірді. Сондай-ақ, философиялық ойлау белгілі бір діннің әділеттілігін дәлелдеуге немесе жалпы мағынада Құдайдың бар екенін дәлелдеуге әрекет ету үшін қолданылған жағдайлар да кең таралған. Мысалы, апологеттер христиандықты ақылмен дәлелдеуге тырысқан.

Логикадан бөлек, философиялық ойлаудың тағы бір әдісі философияның тұтастығын қамтамасыз етеді. Философиядағы әрбір жаңа ағым, жаңа идея немесе жаңа философиялық мектеп өзінен бұрынғы философиялық түп-негіздерімен байланысын орнатады және соларды өзінің жаңа парадигмасы шеңберінде сыни талдаудан өткізеді.[32] Мысалы, Иммануил Канттың атақты еңбегі «Таза пайымға сын» рационализм мен эмпиризм ұғымдарына сыни талдау жасайды. Осылайша, логика мен сыни талдау философиялық ойлаудың негізі болып табылады және философияның тұтастығын қамтамасыз етеді.

Сонымен бірге, философияның анықтамасының анық еместігі оның ерекше сипаты болып табылады және оны ғылымдардан ерекшелейді. Егер философтар белгілі бір салада танымның тиімді әдістемесін анықтап, оны философияны тартпай-ақ қолдануға мүмкіндік алса, бұл сала әдетте философиядан дербес пәнге айналады. Осылайша, ғылыми таным әдісінің әртүрлі табиғи нысандарға сәтті қолданылуы табиғат философияның бір бөлігін философиядан біржола бөліп шығарды, бұл кейіннен табиғи ғылымдардың бірқатарын қалыптастырды.[33] Мысалы, Исаак Ньютон өзінің «Табиғи философияның математикалық бастамалары» атты іргелі жұмысын философ ретінде жазғанына сенімді болса да, қазіргі кезде ол физик және математик ретінде танымал. Барлық ағылшынтілді ғылымдар философиямен туыстығының іздерін әлі күнге дейін сақтап келеді, мысалы, барлық ғылыми пәндерде ең жоғары ғылыми дәреженің «философия докторы» (ағыл. Ph.D.) деп аталатындығында.[31]

Алғашында "философия" термині кез-келген білімнің жиынтығына қатысты болды. Бұл тұрғыда философия дін, математика, жаратылыстану, білім және саясат қатарлылармен тығыз байланысты болды. Ньютонның "Табиғат философиясының математикалық қағидалары" (1687) кітабы ХХІғ-да физика кітабы ретінде жіктелсе, кезінде философиялық кітап ретінде танылып, мұндағы "табиғат философиясы" (кейде натурфилософия) термині сол замандағы астрономия, медицина және физика секілді пәндерді қамтыды.

Философияны кейде белгілі бір зерттеу пәні бар ғылым ретінде тар мағынада анықтайды[34], алайда мұндай көзқарас қазіргі философтардың қарсылығына тап болады. Олар философияны кез келген нысанға немесе концепцияға қолданылатын дүниетаным, жалпы сыни таным тәсілі ретінде қарастырады.[17] Осы мағынада, әрбір адам кейде философиямен айналысады, яғни ой толғайды.

Цицерон

Академия 1-дің бірінші бөлімінде, Цицерон философияны логика, физика және этика сынды үш бөлімге бөліп, Эпикурдың өз ілімін канон, физика және этика қатарлыларға бөлуіне еліктеді.

ІІІ ғ-да өмір сүрген биограф, тұңғыш философия тарихшысы Диоген Лаэртс "Ұлы философтардың өмірі, ілімдері және нақылдары" кітабының 13-ші бөлімінде Философиялық ізденістерді дәстүрлі түрде үш бөлікке бөлді:

  • Табиғат философиясы (яғни физика, грек. ta physika, "табиғатқа қатысты") - физикалық әлемдегі трансформацияның құрылымы мен процессін зерттейтін ғылым;
  • Мораль философиясы (яғни этика, грек. êthika "мінезге, бейім, әдепке қатысты") - жақсылықты, дұрыс пен бұрысты, әділеттілік пен ізгілікті зерттейді;
  • Метафизикалық философия (яғни логика, грек. logikós, "ақылға, сөйлеуге қатысты") - болмыс, себептілік, Тәңір, логика, формалар және басқа абстракт объектілерді, зерттейді. (мета та физика, 'физикадан' кейін) зерттейді. (грек. Meta ta physika - "Физиканың кейінінде")

Философияны мұндай бөлу ескірген жоқ, тек өзгерді:

  • Табиғат философиясы - әртүрлі жаратылыстану ғылымдарына, әсіресе физика, астрономия, химия, биология және космологияға бөлінді;
  • Мораль философиясы - әлеуметтік ғылымдарды туғызды, сондай-ақ құндылықтар теориясын қамтыды (мысалы, этика, эстетика, саяси философия және тб.);
  • Метафизикалық философия - логика, математика және ғылым философиясы секілді формалды ғылымдарға жол берді, әрі эпистемология, космология және тб.-ларды әлі де қамтиды.

Философиядағы прогресс

Ежелгі заманда басталған көптеген философиялық пікірталастар бүгінге дейін талқыланып келеді. Колин МакГинн (1993) және басқалары осы барыста ешқандай философиялық прогресс болмағанын айтады.[35] Керісінше, Дэвид Чалмерс (2013) және басқалары философиядағы прогрессті ғылымдағыға ұқсатады,[36] ал Брюэрдің айтуынша (2011) "прогресс дегеніміз - философиялық қызметті бағалаудың қате стандарты."[37]

Тарихына шолу

Жалпы мағынада, философия даналықпен, интеллектуалды мәдениетпен және білім ізденумен байланысты. Бұл тұрғыда, барлық мәдениеттер мен сауатты қоғамдар "біз қалай өмір сүрудеміз" және "шындықтың табиғаты қандай" секілді философиялық сұрақтар қояды. Демек, барлық әлемдік өркениеттердегі шындық, адамгершілік және ғұмыр секілді фундаменталды мәселелердің негізіне сұрау салу философияның кең әрі әділ тұжырымдамасы болмақ.[38]

Түркі-қазақ философиясы

Толық мақаласы: Тұтас қазақ философиясы

Кейбіреулер қазақта Аристотель, Декарт, Кант секілді философиялық жүйе құрған ойшылдар болмаған соң, философияның болғаны да күмәнді деп есептейді. Дегенмен, бұл түрдегі идеялармен басыбүтін келісе салуға болмайды. Өйткені философия біреудің біреуге ұқсауына негізделген біртұтас бірдей нәрсе емес. Өркениеттік, этностық, дәуірлік ерекшеліктер ғана емес, тұлғалық ерекшеліктер де философияның әр философта әртүрлі болуын белгілеген. Сосын Академиялық философтарды ғана философ санап, ақынжанды философтарды, еркін ойларды, әртүрлі мәтіндердегі философиялық тұжырымдарды философияға жатқызбау үлкен қателік болар еді. Түркі-қазақ тарихында бұл екі түрлі философияның екеуі де болған.

Қазақ халқының жоғарғы кісілік философиялық мәдениетіне мән беріп, назар аударған ғалымдардың көбісі халықтың дәстүрлі дүниетанымында "көркем образдар" ғаламы үстемдік ететінін байқайды. Шыныменде, қазақтар әлемді ұғымдық мағынада шегелеп көрсетуден гөрі, көркем бейнелермен астарлап өрнектегенді қалап келген халықтардың қатарына жатады. Оның бұл ерекшелігі оның кемшілігі болып есептелмейді, керісінше, ақынжанды халықтың арманшылдығын, аңқаулығын, ақкөңілділігін және даналығын білдіреді. Дегенмен сан ғасырлар бойы ділге әсер еткен ауыр психологиялық соққылар мен саяси қыспақтар бұл ерекшелікті біршама көміскілеп, тұмшалап тастағаны байқалады.[39]

Қазақ қазақ болғанға дейінгі философия және Қазақ қазақ болғаннан кейінгі философия деп бөлу - қазақ тарихындағы философия дәстүрін түсінуге мүмкіндік береді. Түркі халқының ажалға қарсы өміршеңдік пен жауынгерлік даңқын дәріптеген гуманист ойшыл Қорқыт ата,[40], Көктүріктердің мемлекет құру даналығы мен ерік-жігерін тасқа қашап жазған Тоныкөк,[41], әйгілі Ырық бітік, Оғызнама шығармалары, сондай-ақ "Құтадғу білік" авторы Жүсіп Баласағұни, перипатетик Әл-Фараби, жыраулар Сыпыра жырау, Асан қайғы, Доспамбет, Бұқар, Шипагерлік баян кітабының авторы Өтейбойдақ, сондай-ақ Абай және Шәкәрім қатарлы ойшыл дана тұлғалар бір арқауға тұтасқан түркі-қазақ философия мәдениетінің тарихи нұсқаларын жасаушы бірегей философтар және философиялық туындылар есептеледі.

Қазақ философиясы төрт негізгі кезеңнен тұрады:

  1. Мифтік кезең даналығы - мифтер, мақал-мәтелдер, көне дәстүрлер (V ғ дейін)
  2. Көне түркілер философиясы – мысалы, Қорқыт ата, Тоныкөк, Әл-Фараби, Баласағұни, Яссауи, тб. (V-ХV ғғ)
  3. Қазақ хандығы философиясы – Өтейбойдақ, Асан қайғы, Доспамбет, Бұқар. тб. (ХV-ХІХ ғғ)
  4. Қазақстан философиясы (ол Кеңестік және Тәуелсіз деп екі кезеңге бөлінеді) – мысалы, Абай, Шәкәрім, тб. (ХІХғ бері)

Мифтік кезең философиясы

Толық мақаласы: Арғықазақ философиясы
Тамғалы петроглифтеріндегі мифтік бейнелер

Мифтік сана мен дәстүр қазіргі заманға дейін жалғасқан болса да, бірақ арнайы мифтік кезең деп мына екі кезеңді айтуға болады:

Өзінің рухани тарихында мифологиялық кезеңнен өтпеген халық жоқ. Сондықтан қазақ философиясының терең қатпарларын анықтау үшін мифологияға назар аударуға тиістіміз.[39] Түркі қазақ мифологиясына тән басты сипат – табиғатты тірі рух түрінде қабылдап, құрметтеу.[42]

Көне түркілерде Тәңірлік үштік дүниетаным болған, ол "Тәңір - Кісі - Жер" деген жалпы үштік құрылымы:

  1. Teŋіri > Тәңірі,
  2. Kisi oγulï > Кісіұлы,
  3. Jer > Жер[43]

Тәңірі атауы оның болмысы мен шынайы табиғаты көшпелілерде "иудаизм, зороастризм, манихеизм, буддизм, христиан, ислам секілділерден бұрын қалыптасты деп батыл айтуға болады. Бұдан Тәңірі - барлық діндарлардың атасы болды деген ойдан аулақпыз. Керісінше, Тәңірі атауын көшпелілердің "құдайы, алласы, буддасы, исусы" болдырған, солай атап кеткен діни туындылар, тарихи миссионерлік фактілер баршылық.

Тәңірі – субстанциялық ұғым. Ол тотемизмдік, фетишизмдік, мифологиялық ұғым емес. Түріктердің түсінігінде Тәңірі - "көк аспан кеңістігінің, шаңырақтай үстіміздегі әлемнің, дөңгелек, жарық жоғарғы күмбездің" иесі. Бір сөзбен айтқанда, Тәңірі деген жерге қарама-қарсы мағынада көк аспан кеңістігі делінетін барша әлемді қамтитын Құдірет, ғаламның иесі, баршаның ең арғы түпнұсқа негізі дегендік.

Jer - Жер - "Тәңірі - Кісіұлы - Жер» үш қырының екінші қыры. Жер – көшпенділердің киелі де қасиетті ұғымы. "Türük ïduq jeri subï" - "Түрік ұйық жер суы". "Жер ана, Жерұйық" деген атаулардың барлығы осы киелі атаумен байланысты.

Kisi oγulï > кісі ұлы. Көне түріктерде "адамзат", яғни адам атаулылар. "Тәңірі- Кісіұлы - Жер" үш қырының үшінші қыры. Демек осы үштік құрылым негізінде түрік қоғамының саяси құрылымы мен билік жүйелері реттелген.[44]

Алтайдан шыққан скиф аттысы, Пазырық мәдениеті, б.з.д. 300ж

Көк Тәңірі, Жер-Су мен Ұмай анадан басқа, түркі халықтарының арғы Ата-тек туралы түсініктері тарихтың алыс қойнауларында қалыптаса бастаған. Көкбөрі жаугершілік және бостандық үшін күрес заманында қайсарлыққа шақырған рәміздік рөл атқарған. Тотемдік ілкі тек адам мен табиғаттың ішкі тұтастығын білдіретін маңызды дүниетанымдық түйнекке жатады.[39]

Көкбөрі Көк Тәңірімен байланыста түсіндіріледі. Ол – Тәңірі жердегі пендені құтқару үшін жіберген киелі аң болып қабылданады. Х ғасыр ескерткіші болып саналатын «Оғыз қаған» эпосындағы мифологиялық желі – Оғызды жорыққа көк бөрінің бастап жүруі. Эпос оқиғасына тоқталсақ, ұйықтап жатқан батырдың шатырына көктен нұр сәуле түседі. Сол көкшіл сөуледен көк жалды арлан каскыр шығып, Оғыз кағанға тіл қатады:

«О, Оғыз! Сен Үрімге аттанып барасың,
О, Оғыз! Мен сені бастап жүрейін”.[45]

Сондай-ақ, ошақ бақыт пен бақтың көрсеткіші, зұлымдықтың қарсыласы ретінде барлық түркі халықтарында қастерленді. Қазақтың киіз үйінде ошақпен қатар, табалдырық та қасиетті деп саналады. Оған отыруға немесе керуге болмайтын еді, өйткені онда үйді қорғайтын есіктің иесі орналасады. Ол да бүл ғұрыптан тайғандарды зұлым рухтарды немесе ауруларды жіберу арқылы жазалай алады.[46]

Ғалым, фольклортанушы Б.Абылқасымов қазақтың көне наным-сенімдеріне байланысты ғұрыптық фольклорына ырым, арбау өлеңдері, бәдік, бақсы сарындарын жатқыза келе, бұл аталғандарды (ырымнан басқасын) “магиялық поэзия” деп айтады. “Магиялық поэзия – әр түрлі құбылыстарға табиғаттан тыс күштер арқылы әсер етуге болады дейтін наным-сенімнен туған сиқырлау, дуалау мақсатымен айтылатын ғұрып өлеңдері”.[47]

Түркілер дүниетанымындағы ғажайып мекен қазақ әпсаналарында "Жерұйық", "Өтүкен", "Үш қиян", "Сарыарқа", "Жиделі-Байсын" сипатында көрініс береді. Бұл мекендер құтты қоныс болумен қатар, елдікті, егемендікті, киелілікті танытатын символдық атауларға айналған. Жерұйық ұғымына түркілік танымдағы тәуелсіздік тығыз байланыстырылады. Рух мәңгі тұрақ табар мекен, яғни адамзат баласы үшін мәңгілік тұрақ мифтік танымда ғажайып мекен ретінде сипатталады. Сондықтан да оның нақты қай жерде орналасқандығы белгісіз. Адам баласы өзінің тірлігінде осы мекенді іздеп, соны бір көруді аңсаумен жүреді. Өмірдің бастауы, қайнар көзі – жердің кіндігі осы Жерұйықта деген сенім адамзатқа ортақ мәңгілік өмірдің нысаны болып табылатын Әлем ағашының орналасқан орны да сонда деген баянға жалғасады.[42]

Әлем ағашы түркі мифологиясы мотивтерінен қазақ фольклорына Бәйтерек түрінде келді. Ол – мәңгілік өмірдің бастауы және кепілі. Шекті мен шексіздің, жарық пен қараңғылықтың, фәни мен бақидың, аспан мен жердің, тірі мен өлінің, тылсым мен тірліктің құдыретті де киелі дәнекері.[48]

Көне түркілер философиясы

Толық мақаласы: Көне түркілер философиясы

Көне түркілер философиясы - XVғ-дағы Қазақ хандығы құрылғанға дейінгі Орталық Азия түркі тілді халықтарының философия дәстүрін көрсетеді. Ол мына екі кезеңді қамтиды:

Түркі филсофиясында аса ықпалды ойшылдар ретінде Қорқыт ата, Тоныкөк, Әл-Фараби, Ясауи, Жүсіп Баласағұни қатарлы тұлғаларды айтуға болады.

Ғалымдар ұсынған көне түркілер философиясының кейбір ерекшеліктері:[49]

  • — Батыс пен Шығыс мәдениеттерін жалғау;
  • — уақыт циклдік (айналмалы) сипатта болды;
  • — синкретизм;
  • — ұжымдық-халықтық сана;
  • — Тәңіршілдік алдыңғы орында тұрғанымен, тарихынан зороастризмнің де, буддизмнің де, манихейліктің де іздері байқалады; Қатаң монотеистік ислам дінінің өзі бұл аймақта таза ортодоксалды күйінде тарала қоймады.
  • — көбіне университеттік академиялық типте емес, поэтикалық еркін ой типінде эпикалық дастандарда, көркем прозада, даналық және өсиет кітаптарында, поэзия мен фольклорда бой көрсетеді;
  • — табиғатпен үндестік, натурфилософиялық сипаттың басымдығы.

Қазақ хандығы философиясы

Жырау әрі батыр Махамбет
Толық мақаласы: Қазақ хандығы философиясы

Қазақ хандығы дәуіріндегі философия үш үлкен салада айқын көрінеді, бірі жыраулар жырында, екіншісі би-шешендердің тапқыр нақыл сөздерінде, үшіншісі авторы ұмытылған ауыз әдебиеті мен мақал-мәтелдерде. Асан қайғыдан басталған жыраулық дәстүр соңғы Махамбетке дейінгі 400 жылдық оқиғаларды басып өтті. Мейлі жыраулар болсын, мейлі би-шешендер болсын, Қазақ хандығының саяси, әлеуметтік және әскери істеріндегі түрлі маңызды мәселелерді шешуге тіке қатысып отырған. Сондықтан, жыраулар жыры мен би-шешендердің нақыл сөздерінде өте жоғары деңгейдегі елдік сана, тәуелсіздік, ерлік, адамгершілік, туған жерге, елге деген сүйіспеншілік, батырлық рух толық бейнеленген. Олар рухы асқақ, ойлары өткір, табиғаты жарқын жандар болғаны олардың шығармаларынан айқын аңғарылады. Бұл олар мен кейінгі зарзаман ақындарының толғаулары мүлде кереғары сарынға құрылғанын білдіреді.[50] Жыраулар мен би-шешендер жай ойшыл, шешен, ақын ғана емес, сонымен бірге ержүрек қолбасы, қоғам қайраткері, мемлекеттік тұлғалар болды.

Бұл дәуірдің маңызды ойшылдары ретінде Сыпыра жыраудың дәстүрін жалғастырған Асан қайғы, Қазтуған, Доспамбет, Ақтамберді, Шалкиз, Үмбетай, Бұқар және Махамбет қатарлы жырауларды,[51] сондай-ақ Майқы би, Төле би, Қазыбек би, Әйтеке би секілді би-шешендерді[52] айтуға болады.

Ғалым-жазушы М. Мағауиннің жазуынша: "Қазақ халқының жалпы түркілік ортақ этнос құрамынан бөлініп, дербес Орда құрған хандық заманы төрт ғасырға жуық ұзақ дәуірге созылды". Ол тағы бірде "ХV–ХVІІІ ғасырларда жасалған әдебиет ел мүддесін, жұрт мұратын бірінші орынға қойды. Өзіндік түр тауып, айқын ұлттық сипатта қалыптасты. Алаштың жайсаң жанын, өр рухын бедерлей таңбалап, келер ұрпақ үшін ешқашан ескірмес үлгілер тудырды. Көркемдік танымның асқар биігіне көтеріліп, әлемдік өредегі ұлы шығармалар қалдырды", - дейді.[53]

Қазақстан философиясы

Абай бюсті
Толық мақаласы: Қазақстан философиясы

Кенесары ханның Қазақ хандығын сақтап қала алмаған соңғы сәтсіздігінен кейін Ресейге отар елдің территориялық және этностық тұрғыда Қазақстан болып қалыптасуы және соңында тәуелсіздік алып, егеменді ел құруы қазақ философиясының да сол оқиғаларға қатысты кезеңдерді бастан кешуін белгіледі.

Абай Құнанбайұлы ойшыл ақын ретінде Шоқан Уәлиханов, Ыбырай Алтынсарин қатарлы зиялылармен бірге Қазақ болмысын және әлемді қайта зерделеп, жаңа дәуірде бодан елге жаңа шығар жол іздеген бірегей тұлға болды. Бұл үшеуі де мәлім деңгейде қазақы мәдениеттің "сыртына шығып", биіктен өзіне және өзгеге қарай алды. Олар Зарзаман ақындарынан өзгеше түрде орыс мәдениетімен жете таныс болып, әлемде не болып жатқанын, өнеркәсіп төңкерісін негіз еткен прогресс кімдерді биікке шығарып, кімдер артта қалып қалғанын анық түсінді. Сондықтан олардың даналығы ағартушылдық бағытта болды, әрі ұстанымдары көбіне ашық әрі қатал түрде сыни (Critic) болып келеді.

Т. Рысқалиевтің айтуынша, Абайдың сол кездің өзінде-ақ терең ойды алға тарта білуі – таңғаларлық жайт. «Терең ой, терең ғылым іздемейді», «Ынсап, ұят, терең ой, ойлаған жан жоқ, жауып қой»; «Малда да бар жан мен тән, ақыл, сезім болмаса, тіршіліктің несі сән, тереңге бет қоймаса», «Терең ойдың телміріп, соңына ермей», адамның ісі бітер ме? – дейді Абай.[54]

Ж. Молдабеков Абай даналығының тағы бір ерекшелігі ретінде оның жан дүниесіндегі жаңаруға ұмтылысын атайды: "Абай ұлылығы – оның тұлғалық даралығында, өмірге деген рухани-әлеуметтік жауапкершілігінде, адам болмысында үлкен қозғалыс тудырар өнерінде. Ал ұлылық жаңару жетістігінде екені мәлім. Әйтсе де жаңару ұмтылыс серпілісінен басталатынын ескерген абзал. Онсыз тарихтың да, тұлғаның да тағылымын түсіну екіталай." [55]

Сократ бюсті Ватикан мұражайы

Батыс философиясы

Толық мақаласы: Батыс философиясы

Батыс философиясы - Батыстық өркениеттегі философиялық дәстүр болып, ол бзд.VIғ-да ежелгі Грециядағы Сократқа дейінгі ойшылдардан бастау алады, олар Фалес (бзд.624 - бзд.546 жж) және Пифагор (б.з.д. 570 - 495 жж.) секілді "даналықты сүюшілер" (лат. philosophia)[56] және "табиғаттың оқушылары" (лат. physiologoi) деп аталған ойшылдар.

Батыс философиясы үш дәуірге бөлінеді:

  1. Антикалық философия (грек-рим әлемі);
  2. Ортағасыр философиясы (Христиандық Еуропа);
  3. Қазіргі заман философиясы.

Антикалық дәуір

Толық мақалалары: Ежелгі Грек философиясы және Антикалық философия

Антикалық дәуір туралы біліміміз бзд. VI ғ-дағы Милет ойшылы Фалестен басталғанымен, Сократтан бұрынғы философтар (әдетте "Сократқа дейінгілер" деп аталады) туралы ақпарат салыстырмалы түрде аз. Ежелгі дәуірде грек философия мектептерінің деңгейі аса жоғары болды, оларға Сократ ілімі едәуір ықпал етті. Олардың арасындағы ең ықпалдылар Платон академиясын құрған Платон және оның шәкірті, Перипатеттер мектебін құрған Аристотель болды. Басқа ежелгі философиялық дәстүрлерге киниктер, стоицизм, скептицизм және эпикуреизм жатады. Грек философиясында қамтылған маңызды тақырыптар метафизика (атомизм және монизм секілді бәсекелес теориялар), космология, жақсы өмірдің табиғаты (эвдемония), білімнің мүмкін болуы және зерде (Логос) табиғаты қатарлылар. Рим империясының күшейген кезде Цицерон мен Сенека секілді римдіктер грек философиясын латын тілінде талқылай бастады (Ежелгі Рим философиясын қараңыз).

Ортағасыр

Толық мақаласы: Ортағасыр философиясы
Лаондық Ансельмнің кітабы (ХІІғ)

"Ортағасыр философиясы" (V-XVI ғғ.) - Батыс Рим империясы құлдырау кезеңі болып, онда христиан діні күшейіп, басымдыққа ие болғандықтан, грек-рим ойларымен сабақтастық сақтай отырып, иудео-христиандық теология проблемалары қарастырылды. Сондай проблемалар қатарына "Құдайдың барлығы мен табиғаты мәселесі", "сенімнің және зерденің табиғаты", "сенім мен зерденің өзара байланысы", метафизикалық проблемалар, "жамандық" проблемасы секілділер жатады. Ортағасыр ойшылдары ретінде Августин, Томас Аквинат, Боеций, Лаондық Ансельм және Роджер Бэкон қатарлыларды айтуға болады. Бұл ойшылдар философияны Теологияның көмекшісі (ancilla theologiae) деп түсінді, сондықтан олар өз философияларын Библия түсіндірмелеріне барынша үйлестіруге тырысты. Осы кезеңде схоластика (Схола - діни мектеп) дамыды, ол ортағасырлық университеттерде негізгі мәтіндерді мұқият оқуға және пікірталас жасауға негізделген мәтіндік сыни әдіс. Ренессанс кезеңінде тұлғалар христиандыққа салқындық танытып, классикалық грек-рим ойларына және кемелдену күйіндегі гуманизмге назар аудара бастады.

Жаңа заман

Толық мақаласы: Жаңа заман философиясы
Базель тарих музейіндегі Ницше бюсті (2019)

Батыстық өркениеттегі алғашқы жаңа заман философиясы Томас Гоббс (1588-1679) және Рене Декарт (1596–1650) қатарлы ойшылдардан басталады.[57] Жаратылыстану ғылымдарының өркендеуіне ілесіп жаңа заман философиясы білімнің зайырлы (secular) және рационалды негізін құрумен айналысып, дін, схоластикалық ойлау және шіркеу секілділердің дәстүрлі авторитеттік құрылымдарынан алшақтады. Ықпалды жаңа заман философтары қатарында Спиноза, Лейбниц, Локк, Беркли, Юм және Кант тб. атауға болады.[58][59][60]

ХVIII-ғ-дағы "ағартушылық" (the Enlightenment) қозғалысының әсеріне қатты ұшыраған XIX-ғ философиясының (кейде "кейінгі жаңа дәуір философиясы" делінеді) басты өкілдері Неміс идеализмінің маңызды тұлғасы Гегель, экзистенциализм негізін қалаушы Кьеркегар, анти-христиандық пайымдарымен атақты Ницше, утилитаризмді насихаттаушы Джон Стюарт Милл, коммунизм идеологиясын дамытқан Карл Маркс, және американ Уильям Джеймс тб. ХХ-ғ-да аналитикалық философия мен құрлықтық философия бөлінді, сол секілді феноменология, экзистенциализм, логикалық позитивизм, прагматизм және лингвистикалық бетбұрыс секілді философиялық бағыттар пайда болды, немесе жаңа деңгейде дамыды. (Қазіргі заман философиясын қараңыз).

Қазіргі заман

Эдмунд Гуссерль
Толық мақаласы: Қазіргі заман философиясы

Қазіргі заман философиясы ХХ ғ-дың басынан бергі батыстық, әлемдік, және әрбір ұлттық философиядағы философия пәнінің мамандандырылуына ілесіп пайда болған философиялық ізденіс өрлеуі.[61]

Батыста "қазіргі заман философиясы" техникалық термині батыс философиясы тарихының ХХ және ХХІ ғасырдағы беталысы мен жаңашылдықтарын көрсетеді. Кейде бұл термин Жаңа заман философиясымен, постмодернизм философиясымен (жаңа заманды сынаушы құрлықтық философия) шатастырылуы мүмкін.

Қазіргі заман құрлықтық философия Франц Брентано, Эдмунд Гуссерль, Адольф Рейнах және Мартин Хайдеггердің еңбектерінен басталып, феноменологиялық әдісті дамытты. Бұл даму Готлоб Фреге мен Бертран Расселдің заманауи логика арқылы тіл анализін жасайтын жаңа философиялық әдіс ашуымен бір уақытта іске асты ("аналитикалық философия" ұғымы осыдан басталды).[62]

Орта шығыс философиясы

Ежелгі Мысыр қоғамы ақсүйегінің кескіні, Жаңа Патшалық кезеңі, боялған әктас, (үлкен систрге назар аударыңыз) - Бруклин мұражайы
Толық мақаласы: Орта ғасырлардағы Шығыс философиясы

Айды белгі еткен Араб әлемі, Иран және Түркі елдері философиялық даналық өркендеген өңір болды. Түркі, парсы және араб халықтарының даналыққа толы әдебиеті мен мақал-мәтелдері олардың этикалық іс-әрекетінде, практикалық өмірінде, ары мен ізгілігінде көрініс тапты.

Ежелгі Мысырда даналық мәтіндері sebayt ('ілімдер') деген атпен белгілі болды, әрі олар Ежелгі Мысыр философиясын тануда маңызды мәнге ие. Вавилон астрономиясында Ежелгі Гректерге әсер еткен делінетін космология туралы көптеген философиялық жорамалдар бар. Еврей философиясы мен христиан философиясы, бұлар Таяу Шығыста және Еуропада дамыған діндарлық-философиялық дәстүрлер болып, олар белгілі бір алғашқы иудей мәтіндерінен (негізінен Танах, Tanakh) және монотеистік сенімдерден бастау алады. Еврей ойшылдары ретінде Вавилондағы Талмуд академиясының Гаоны және грек және ислам философиясымен айналысқан Маймонид қатарлыларды айтуға болады. Кейінірек еврей философиясы батыстың күшті интеллектуалды ықпалына ұшырады және бұл Хаскаланы (еврей ағартушылығы), еврей экзистенциализмін және иудаизм реформациясын бастаған Мұса Мендельсонның еңбектерінде көрініс тапты.

Бактрия стиліндегі зороастризм тұлғасының кескіні (боялған саз және алебастр, Тахти-Сангин, Тәжікстан, Грек-Бактрия патшалығы, б.з.д. 3-2 ғғ.

Исламға дейінгі Иран философиясы монотеизмді және жақсылық пен жамандық дуализмін алғаш насихаттағандардың бірі Зороастр еңбегінен басталады. Бұл дуалистік космогония ирандық Манихейлік, маздакизм және зурванизм секілді ағымдардың дамуына бастамашы болды.

Әл-Фараби

Араб басқыншылығынан соң алғашқы мұсылман философиясы ежелгі грек философия дәстүрлерін жаңа инновациялық бағытта дамытты. Парсы, Түркі және араб елдерінде болған исламның алтын ғасыры Еуропаның интеллектуалды дамуына өз ықпалын тигізді. Мұсылмандық ойлаудың негізгі екі ағымы - ислам теологиясын негіз еткен Калам және Аристотелизм мен Неоплатонизмге негізделген Фалсафашылар ағымы. Әл-Кинди (ІХ ғ), Әл-Фараби (870-950жж), Ибн Сина (980-1037жж) және Ибн Рушд (ХІІ ғ) қатарлы фалсафашылар арасында Аристотель аса ықпалды болды. Ал-Ғазали қатарлылар аристотелдік фалсафа әдістерін қатты сынға алды. Фәлсафашылар ғылыми әдісті, эксперименталды медицинаны, оптика теориясын және құқық философиясын дамытты. Әлеуметтану, саясаттану ғылымының ортағасырлық өкілдік тұлғасы Ибн Халдун тарих философиясында ықпалды болды.

Иранда ислам философиясының бірнеше мектебі исламның алтын ғасырынан кейін де дами берді және олар Ишракизм (иллюминациялық философия), Сопылық философия және Трансцендентті теософия секілді ағымдарда көрініс тапты. ХІХғ, ХХғ-да араб әлемінде Нахда қозғалысы (сөзбе-сөз "ояну" мағынасыда; "Араб Ренессансы" деп те аталады) пайда болды, ол қазіргі ислам философиясына айтарлықтай әсер еткені байқалады.

Үнді философиясы

Үнді философиясындағы бір рәміз: "шексіздік түйіншегі"
Йога мектебіндегі Мокша, өмірде оянуды, азаттықты, еркіндікті білдіреді.[63]
Толық мақаласы: Үнді философиясы

Үнді философиясы (санскрит: санскрит дарсана, darśana, сөзбе-сөз 'көзқарас', 'перспектива')[64] ежелгі дәуірден бастап Үнді субконтинентінде пайда болған алуан түрлі философиялық дәстүрлерді білдіреді. Джайнизм мен буддизм веда өркениеті кезеңінің соңында пайда болды, ал индуизм бұл кезеңнен кейін әртүрлі дәстүрлердің өзара бірігуінен қалыптасты.

Әдетте үнділер бұл дәстүрлерді ведаларды (білім деген сөз, өте бағызы үнді жазбалары мен дәстүрлері) және брахман ("мәңгілік", "сана", "тәуелсіз")[65] және Атман (ātman) ("жан", "мен", "дем")[66] теориясын мойындау-мойындамауына қарай ортодоксалды Астика (āstika) және гетеродокс Настика (nāstika) деп жіктейді.[67][68] Ортодоксалды мектептеріне үнділік көне ойлау дәстүрлері кіреді, ал гетеродокс мектептеріне буддистік және джайн дәстүрлері жатады.[lower-roman 1] Басқа мектептерге тарихта жойылып кеткен Аджнана ( Ajñana), Адживика (Ājīvika) және Чарвака (Cārvāka) кіреді.[69][70]

Үнді философиясындағы маңызды ұғымдар:[71][72]

Шығыс Азия философиясы

Китаро Нисида, Киото университетінің профессоры әрі Киото мектебінің негізін қалаушы
Толық мақаласы: Қытай философиясы

Шығыс Азиялық философиялық ойлар Ежелгі Қытайда басталды, ал Қытай философиясы Батыс Чжоу династиясы кезеңінде және ол құлдырағаннан кейінгі "Жүздеген ойлау мектептері" (Hundred Schools of Thought) өркендеген кезеңде басталады (VI ғ-дан бзд.221 ж-ға дейін).[75][76] Бұл кезең елеулі интеллектуалды және мәдени дамуымен сипатталды, әрі осы кезеңде Қытайдың конфуциандық, легизм және даосизм секілді ірі философиялық мектептері, сондай-ақ басқа да ықпалды емес мектептер майданға шықты. Бұл философиялық дәстүрлер Дао, Инь-Ян, Жэнь және Ли секілді метафизикалық, саяси және этикалық теорияларды дамытты, олар қытайлық буддизммен бірге Корей философиясына, Вьетнам философиясына және Жапон философияға тікелей әсер етті (бұған жергілікті синтоизм дәстүрі де кіреді). Буддизм Қытайға Хань патшалығы дәуірінде (бзд.206 - бз.220 жж), біртіндеп Жібек жолы арқылы еніп, жергілікті әсерлермен бірлесіп қытайлық өзіндік формаларды (мысалы, Чан/Дзен) қалыптастырды. Кейінгі қытай патшалықтары, мысалы Мин патшалығы (1368–1644), сондай-ақ Кореялық Чосон әулетінде (1392–1897) Ван Янмин (1472–1529) қатарлы ойшылдар бастаған неоконфуциандық ағымдары қайта жанданып, басым ой мектебіне айналып, империялық билікке дейін ықпалды болды.

Қазіргі жапондық ойлау батыстың күшті ықпалында дамыды, олардың қатарында батыстың ғылымын үйрену (Рангаку) тобын және Еуропалық Ағартушылық ойлардан бастау алатын модернистік Мейрокуша интеллектуалды қоғамын айтуға болады. ХХ ғ-да мемлекеттік синтоизм және жапон ұлтшылдығы пайда болды. Киото мектебі - ықпалды және өзгеше жапондық философия мектебі болып, ол батыс феноменологиясы мен Доген (Dogen) секілді ортағасырлық жапондық буддалық философиядан дамыды.

Үндістер философиясы

Толық мақаласы: Америкалық үндістер философиясы
Тламатини (Ацтек философы) жұлдыздарды бақылауда, Кодекс Мендосадан алынды.

Америкалық үндістердің философиялық ойлары түрлі американдық мәдениеттер арасындағы әралуан наным-сенімдер мен дәстүрлерден тұрады. Кейбір АҚШ-тың жергілікті американдық қауымдастықтары арасында "Ұлы рух" (Siouan: wakȟáŋ tȟáŋka; Algonquian: gitche manitou) деп аталатын метафизикалық қағидаға сену бар. Тағы бір кең тараған тұжырымдама - Оренда ("рухани күш"). Уайтлидің пікірінше (1998), жергілікті америкалықтар үшін "сана трансценденталды тәжірибеден (арман, аян, тб.) және пайымнан сыни хабар береді."[77] Осы трансценденталь тәжірибелерге қол жеткізу практикасы шаманизм (бақсылық) деп аталады. Жергілікті америкалықтар дүниетанымындағы тағы бір ерекшелік, олардың этикасы адамнан тысқары жануарлар мен өсімдіктерге де қаратылады.[77][78] Яғни жақсылық тек адамға жақсылық жасау ғана емес, хайуанаттар мен өсімдіктерге де жақсылық жасау дәріптеледі.

Мезоамерикада ацтек философиясы интеллектуалды дәстүр болып, оны тламатини (мағынасы: 'бір нәрсені білетіндер') деп аталатын жеке адамдар дамытқан;[79] олардың идеялары әртүрлі Ацтек Кодекстерінде (Aztec codices) сақталған. Ацтектердің дүниетанымы тым өзгергіш әрі "тайғанақ" әлемде баланста өмір сүру жолын іздейтін түпкілікті әмбебап энергия немесе күш тұжырымдамасына негізделген, ол Ометеотль (Ōmeteōtl, 'Қос космостық энергия') деп аталады.

"Теотл" (Көбінесе "Құдай" деп аударылады) теориясын пантеизмнің бір түрі ретінде қарастыруға болады.[80] Ацтек философтары метафизика, эпистемология, құндылықтар және эстетика теорияларын дамытты. Ацтектер этикасы бейне "орташа жақсылық қажет" делінетін Науа (Nahua) мақалындағыдай, барлық іс-әрекетте үйлесімділік пен балансқа негізделген тлататилизтлиді (tlamatiliztli "білім", "даналық") іздеуге бағытталған.[80]

Инк өркениетінде элиталық философ-ғалымдар тобы болды, олар "Амактакуна" (Amawtakuna) деп аталды, олар Инктердің білім беру жүйесінде дін, дәстүр, тарих және этика мұғалімдері ретінде маңызды болды. Янантин (Yanantin) мен Масинтин (Masintin) андтық ойлаудың негізгі тұжырымдамалары, олар үйлесімді бүтіннің өзара тәуелді бөліктері ретіндегі қайшылықтарды (мысалы, еркек/әйел, қараңғы/жарық) қарастыратын "бірін-бірі толықтыру" теориясын қамтиды.[81]

Философиядағы әйелдер

Марониялық киник философ Гиппархияны бейнелейтін қабырға сурет. Фарнезина Вилла бағы, Терме мұражайы, Рим
Толық мақаласы: Әйел Философтар

Философиялық дискурста негізінен ер адамдар басым болғанымен, әйел философтар да тарихта философия пәнімен айналысқан. Антикалық философия мысалына Марониялық Гиппархия (бзд. 325 ж-дары белсенді болған) және Кирендік Арета (бзд.V-бзд.ІV ғғ. белсенді болды) қатарлыларды айтуға болады. Кейбір әйел философтар ортағасырда және жаңа дәуірде белгілі болды, бірақ ХХғ және ХХІғ-ға дейін оларды ешқайсысы Батыс каноны құрамына енбеді, ал Батыс канонына енгендер Элизабет Энском, Ханна Арендт, Симона де Бовуар, Сьюзен Лангер және Айн Рэнд қатарлылар.[82][83][84]

1800 жылдардың басында, Ұлыбритания мен АҚШ-тағы кейбір колледждер мен университеттер әйелдерді қабылдай бастады, олардан әйел академиктер шыға бастады. Осыған қарамастан, АҚШ Білім министрлігінің 1990 жылдардағы есебі бойынша, тек бірнеше әйел ғана философия саласында көрінген, философия гуманитарлық ғылымдар арасындағы төмен гендерлік-пропорционалды салалардың бірі болып табылады. Кей зерттеулер бойынша, әйелдер философия факультетінің 17%-дан 30%-ға дейінгі бөлігін құрайды.[85]

Философияның тармақтары

Философиялық сұрақтарды әртүрлі салаларға топтастыруға болады. Бұл топтастырулар бойынша философтар ұқсас тақырыптар жиынтығына назар аудара алады, әрі сол сұрақтарға қызығушылық танытатын басқа ойшылдармен өзара байланыс жасауға мүмкіндігі болады.

Тармақтарға төмендегідей бөлуді толық деуге болмайды, әрі басқа түрлі бөлулерді де жоққа шығармайды. (Мәлім бір Философ бәлкім Кант эпистемологиясын, немесе Платон эстетикасын, немесе жаңа дәуір саяси философиясын зерттейтін арнайы маман болуы мүмкін). Сондай-ақ, бұл философиялық ізденістер кейде өзара бір-бірімен және басқа ғылым, дін немесе математика секілді ізденіс салаларымен қабаттасып жатады.[86]

Бірегей өнер - Леонардо да Винчидің Мона Лиза туындысы, 1503–1506 жж

Эстетика

Толық мақаласы: Эстетика

Эстетика дегеніміз "өнер, мәдениет және табиғаттың сыни рефлексиясы".[87][88] Ол өнердің табиғатын, сұлулық пен талғамды, шаттануды, эмоционалды құндылықтарды, сезінуді және сұлулықты жарату мен бағалауды қарастырады.[89] Оны нақты түрде сезімталдықты, немесе сезімтал-эмоционалды құндылықтарды зерттеу деп есептеледі; оны кейде сезім мен талғам туралы тұжырымдау деп атауға болады.[90] Оның негізгі тармақтары - өнер теориясы, әдебиет теориясы, кино теориясы және музыка теориясы. Өнер теориясынан мысал ретінде мысалы, белгілі суретшінің, немесе көркемөнер қозғалысының туындысының астарында жатқан негіздік қағидаларды білу, мысалы Эдвард Мунктің "Айғайын", немесе кубизмдік эстетика секілділер.[91]

Деонтологиялық ойларға толы Құтадғу білік дастанының авторы Жүсіп Баласағұни, ХІ ғ.
Ізгілік этикасын дәріптеген Марк Аврелий

Этика

Толық мақаласы: Этика

Этика, кейде мораль философиясы деп аталады, ол жақсы мен жаман қылықты, дұрыс пен бұрыс құндылықтарды, сондай-ақ ізгілік пен пасықтықты зерттейді. Ол негізінен қалай жақсы өмір сүруге болатынын зерттейді және моралдық стандарттарды мен нормаларды анықтауды қамтиды. Сонымен қатар, ол "өмір сүрудің ең жақсы тәсілі бар ма?", немесе "жалпыадамзаттық мораль стандарты бола ма?", егер болса, "оны қалай түсінуге болады?" дегендерді түсіндіреді. Этиканың негізгі тармақтары нормативтік этика, метаэтика және қолданбалы этика қатарлылар.[92]

Этиканың "моралды не құрайды?" дегенге қатысты үш негізгі көзқарас:[92]

  • Консеквенциализм (лат. consequens - "салдары, қорытындысы, нәтижесі") - іс-әрекеттер олардан туындайтын салдары мен нәтижесі бойынша бағаланады деген идея: жақсы нәтиже берді, демек жақсылық; жаман нәтиже берді, демек жамандық. Осындай көзқарасқа жататын идеялардың бірі утилитаризм болып, ол бойынша іс-әрекеттерді одан келіп шыққан бақыттың (рахат) молдығы және туғызған азабының (немесе қайғы) аздығы/жоқтығы негізінде бағалау моделі.
  • Деонтология (көне грекше: δέον - "міндет") - ол іс-әрекеттерді олардың моралдық парыз ережелеріне ((Ережелер: міндет, изм, жақсылық ұғымы) сәйкес келетін-келмейтіндігі бойынша бағалайды: адамгершілікке сай, демек жақсылық; адамгершілікке қайшы, демек жамандық. Иммануил Кант қорғаған стандартты форма бойынша, деонтология басқа адамдарды моральдық құрметтеуге негізделеді, "ар бұйрығын" негіз етеді, ал істің нәтижесіне қарап жатпайды.
  • Ізгілік этикасы- ол адамды оның моралдық қасиеті бойынша өлшеп, іс-әрекеттердің идеал моралдық ізгілік талабына сай келу-келмеуі бойынша бағалайды.

Эпистемология

Білім=Ақиқат+Сенім
Толық мақаласы: Эпистемология

Эпистемология - білімді зерттейтін философияның тармағы.[93] Эпистемологтар білімнің ортақ қайнарын, соның ішінде қабылдау тәжірибесі, пайым, естеліктер және айқындау мен анықтауды зерттейді. Ол сондай-ақ ақиқат, сенім, дәлелдеу және пайымдау қатарлылардың табиғаты туралы сұрақтарды зерттейді.[94]

Білімге тұтастай, немесе жартылай күмәнмен қарайтын философиялық скептицизм бүкіл философия тарихының қызығуын туғызған тақырып есептеледі. Ол Сократқа дейінгі философияның алғашқы кезінде пайда болды әрі батыстық ежелгі философиялық скептицизм мектебінің негізін қалаушы Пиррон арқылы жоғары деңгейге жетті. Ол жаңа заман философтары Рене Декарт пен Дэвид Юмның еңбектерінде ерекше орын алады және қазіргі эпистемологиялық пікірталастардың басты тақырыбы болып келеді.[94]

Ең танымал эпистемологиялық пікірталастардың бірі эмпиризм мен рационализм арасында болды. Эмпиризм сенсорлық тәжірибе арқылы бақыланатын дәлелдерді білім көзі ретінде дәріптейді. Эмпиризм тәжірибе арқылы алынатын апостериори біліммен байланысты (мысалы, ғылыми білім). Рационализм білімнің қайнар көзі ретінде пайымға баса назар аударады. Рационализм априори біліммен байланысты, ол тәжірибеге тәуелді емес (мысалы, логика және математика).

Заманауи эпистемологиядағы негізгі бір пікірталас білім қалыптасуындағы сенім алғышарты туралы болып, ол ақиқат пен негіздеуді қамтуы мүмкін. Негізінен Геттиер проблемасын шешуге талпыныс осы пікірталасқа алып келді.[94] Қазіргі пікірталастардың тағы бір кең таралған тақырыбы - регресс проблемасы болып, ол кез-келген сенім, тұжырымдама, немесе ойтүйінге (proposition) дәлел, немесе негіздеу ұсынған кезде пайда болады. Мәселе сонда, негіздеу қайнарының қандай болуына қарамастан, ол қайнарға негіздеу жасалмаған болады (бұл жағдайда ол сенімнің кездейсоқ, еркін фундаменталы деген сөз), немесе одан ары қандай да бір негіздеу жасалуы мүмкін (бұл жағдайда негіздеу когерентизмдегі секілді дөңгелек пайымдауға айналады, немесе инфинитизмдегі секілді шексіз регресс туғызады).[94]

Метафизика

Аристотель Метафизикасының басы, қолмен сызылған миниатюралармен безендірілген ежелгі нұсқасы.
Толық мақаласы: Метафизика

Метафизика шындықтың ең жалпылық ең қасиеттері туралы ізденіс болып, ол болмыс, уақыт, объекттер және олардың қасиеттері, тұтастық пен бөліктер, оқиғалар, процесстер, себептілік, сана мен дененің өзара байланысы қатарлыларды анықтайды. Метафизика космология мен онтологияны қамтиды, алдыңғысы ғаламның құрылымы мен тарихын тұтастай зерттесе, кейінгісі болмысты (being), бар болуды (existence) және ғұмырдың мәнін (еssence) зерттейді.

Метафизикадағы маңызды пікірталас реализм мен идеализм арасында жүреді, алдыңғысы, сана қабылдауынан тәуелсіз өмір сүретін нақтылықтар (entities) бар деп есептейді; ал кейінгісі бойынша, шындық ойша құрастырылған, яғни материалсыз.

Метафизика бірегейлік (identity) тақырыбын да айқындайды. мән дегеніміз заттың бойындағы түпнұсқа қасиеттер желісі болып, ол мәлім объектіні фундаменталды түрде соның өзі етеді, онсыз зат өз бірегейлігін жоғалтады; ал акцидент заттың бойындағы болса да, болмаса да болатын қосымша қасиеттерді білідреді, онсыз да объект өзінің жеке басын сақтай береді. Даралық (Particulars) дегеніміз нақты, уақыт-кеңістікте бар деп есептелетін, сан секілді абстракт объектілерге қарама-қайшы қасиеттер; ал Ортақтық, яғни универсалия мәселесі, ол көптеген даралықтардың бірлігі, мысалы "қызару", немесе "жыныс" секілділер. Ортақтық пен абстракт объект секілді болу формалары (егер болса) таласты тақырып болып келеді.

Логика

Толық мақаласы: Логика

Логика - пайымдау мен аргументті зерттейтін философия саласы.

Дедуктивті пайымдау дегеніміз берілген арнайы алғышарттар бойынша сөзсіз қорытынды шығару. Тұжырымдау қағидасы растау алғышарты (modus ponens) қатарлы тұжырым жасауға қолданылатын қағидалар, ол бойынша мысалы: "А" рас болса, "егер А болса, онда В болатын" болса, онда "В" рас екенін тұжырымдауға болады.

Дәлелді пайымдау барлық ғылымның,[95] қоғамдық-гуманитарлық ғылымдардың да ең маңызды элементі болғандықтан, логика формалды ғылымға айналды. Дәстүрлі Формал логика мен бейформал логикадан басқа, логиканың қосымша тармақтары ретінде математикалық логика, философиялық логика, модалды логика, есептеу логикасы және бейклассикалық логика қатарлыларды айтуға болады. Математика философиясының негізгі сауалы - математикалық объектілердің объективтілігі мен байқалуы ретіндегі математикалық реализм, немесе оның керісі математикалық антиреализм сынды екі теорияның қайшылығы.

Сана және тіл

Құндылық теориясы

Этика

Эстетика

Саяси философия

Логика, ғылым және математика

Логика

Ғылым философиясы

Математика философиясы

Басқа салалар

Дін философиясы

Метафилософия

Философия тарихы

Қолданбалы философия

Қоғам

Кәсіптік философия

Тағы да қараңыз

Философия туралы дәстүрлі түсініктер

философия — адамзат баласының сонау ықылым заманнан басталған білімі, қоғамдық сананың формасы, болмыс пен танымның жалпы заңдылықтары туралы ілім. Кез-келген адамды әлем, қоршаған орта, қоғам, дін, діл, білім, саясат, мәдениет секілді мәселелер бей-жай қалдырмайтыны айдан анық. Міне, осы іспеттес мәселелер философия пәнінің негізгі қарастыратын бөлімдері болып табылады. Философия сөзі грек тілінен аударғанда - даналыққа деген махаббат мағынасын білдіреді. Б.з.д. 7-6 ғ.ғ. Ежелгі Үндістан, Қытай және Грекия жерлерінде бір уақытта пайда болады. Мәліметтерге сүйенсек, «философия» терминін алғаш қолданған Антика дәуірінің атақты пәлсапашысы (философы) және математигі Пифагор.

Философия дүниеге көзқарастың бір түрі. Дүниеге көзқарас - дүние туралы жалпы пікірлер жиынтығы және адамның әлемдегі орны жайлы көзқарасы. Тарихи тұрғыда қарайтын болсақ, дүниеге көзқарас үш негізгі типтен тұрады: Мифологиялық, діни, философиялық.

  • Мифология (гр. Myfos - аңыз, logos - ілім) - әлемді фантастикалық және ақиқат жағдайда түсінетін қоғамдық сананың бір түрі. Мифологиялық туындыларда әлемнің қалыптасуы, жер, адам, тіршілік, өмір және өлім секілді мәселелер көп кездеседі. Мифтің ерекшелігі: табиғат және табиғат құбылыстарына жан бітіру, фантастикалық құдайлардың болуы, олардың қарым-қатынасы, адамзат баласымен араласуы т.б.
  • Дін- бәрінен жоғары жаратушы күшке және оның қоршаған орта мен адам баласына әсері бар деп есептейтін сенім-нанымға негізделген көзқарас формасы. Діннің мифологияға ұқсастығы бар: Әлемнің пайда болуы, жер бетіндегі тіршілік, адамның іс-әрекеті туралы адамгершілік-этикалық мәселелерді алға қояды. Қоғамды игі істерге шақыруда: мәдениеттің қалыптасуына әсер етуімен қатар адам баласын сыйласымдылыққа, әділеттілікке, төзімділікке тәрбиелеп, өзіндік парыз мәселесін түсіндіруде діннің атқарар маңызы ерекше.
  • Философия - дүниеге көзқарастың ғылыми-теориялық түрі. Философиялық көзқарас мифологиялық және діни көзқарастан айырмашылығы - нақты ұғымдарға, категорияларға сүйене отырып логикалық ой қорыту ерекшелігінің бар болуы. Философия даму барысында үш кезеңнен өтті: Космоцентризм, теоцентризм, антропоцентризм.
  1. Космоцентризм - әлемді түсіндіруде ғарыштың шексіз сыртқы күші қолдана отырып, ой тұжырымдау (философияның бұл кезеңі Ежелгі Үнді, Қытай және Ежелгі Грек жерлерінде көп таралды ) .
  2. Теоцентризм - барлық тіршілік атаулыны жоғары жаратушы күш - Құдай арқылы түсіндіру (Ортағасырлық Еуропа философиясына тән ерекшелік).
  3. Антропоцентризм - негізгі орталық мәселесі адам болып табылатын философиялық көзқарас (Қайта өрлеу дәуірімен жаңа заман, қазіргі заман философиялық мектептерінде қарастырылады).

Философияның пайда болуы адамзат баласының білім деңгейі мен ой-санасының едәуір дамуына байланысты әлемді ғылыми тұрғыда түсінуімен орайлас дүниеге келді.

Сан қырлы табиғат құбылыстарының мәнісін түсінуге тырысқан ойшылдардың философиялық көзқарастары - философия ғылымының беташары іспеттес болды. Алғашқы философиялық ойлардың формасы натурфилософиялық бағытта дамыды.

Философия пәні қоғамның дамуымен тығыз байланыста бола отырып, рухани өмірдің барлық қырларын қамтыды. Философияны алғаш рет ерекше теориялық білім ретінде жинақтап дәлелдеген ерте грек философы Аристотель (б.з.д. 384-322 ж.ж.).

Философияның өз алдына ғылым болып қалыптасу барысында қарастыратын мәселелеріде айқындала түсті: Онтология - болмыс туралы ілім (немесе дүниенің бастамасы жайында); гносеология - таным туралы ілім; Аксиология - рухани құндылықтар туралы ілім; Праксиология – адам шығармашылығы туралы ілім; Антропология - адам туралы ілім; Логика - дұрыс ой-қорыту жөніндегі ілім.

Философия пәнінің зерттейтін сұрақтары: болмыстың өмір сүру жағдайы, материя, оның формалары, сана және санасыздық, адам, оның өмірдегі мәні мен әлемдегі алатын орны, жан, адамның рухани өмірі, қоғам, табиғат, өркениет, экология, дүниені танып білу, қозғалыс, диалектика және оның заңдары.

Ф.Энгельстің тұжырымдауы бойынша философияның негізгі сұрағы - ойлаудың (сананың) болмысқа, рухтың материяға (табиғатқа) қатынасы. Міне, осы мәселеге байланысты қоршаған орта мен адамның әлемдегі алатын орыны айқындала түспек. Философияның негізгі пәні мен обьектісі - адам және оның әлемдегі орыны.

Философияның негізгі мәселесін (ойлау мен болмыстың ара қатынасы туралы) сөз еткенде бұл сұрақтың екі жағы бар екенін ажырата білу керек.

бірінші жағы: дүниенің негізі, бастамасы не - идея, рух па әлде материя ма деген онтологиялық (болмыс туралы ілім) сұрақ қояды.

екінші жағы: адам баласы дүниені танып-біле ала ма әлде танып-біле алмай ма деген гносеологиялық (таным туралы ілім) мәселе көтереді.

Философияның онтологиялық мәселесіне байланысты философияда негізгі екі бағыт пайда болды. Олар материализм және идеализм.

Онтологиялық сұрақ - дүниенің бастамасы не, дүниенің негізі материя не сана, рух па деген деген сұрақ төңірегінде мәселе қозғаса, ал гносеология - дүниені танып-білу мүмкін бе әлде мүмкін емес пе деген сұрақ қояды.

Дүниенің алғашқы бастамасы, түп негізі не деген сұраққа жауап беру барысында философияда екі негізгі бағыт пайда болды, олар: материализм және идеализм.

Материалистік бағыт-дүниенің негізі кез-келген бір материядан тұрады, материя-санаға тәуелсіз реалды өмір сүретін, өзіндік заңдылықтармен дамуға қабілетті деп тұжырымдайтын пікір.

Материя — адамның санасынан тыс, тәуелсіз өмір сүретін және санада бейнеленетін (сана арқылы сипаттауға болады) обьективті шындық. Материя әлемде нақты өмір сүретін шексіз көп обьектілер мен формалардың субстанциялық негізі болып табылады.

Материалист - философтардың қатарына саналатындар: Демокрит, Фалес, Анаксимандр, Анаксимен, Эпикур, Бэкон, Локк, Спиноза, Дидро, Герцен, Чернышевский, Маркс, Энгельс, Ленин т.б.

Идеализм - философияның негізгі мәселесін шешудегі материализмге қарама-қарсы бағыт, яғни материя мен сана қатынасында дүниенің бастамасы ретінде сананы (идеяны), рухты жақтайтын көзқарас.

Идеализм екі түрлі пікірге бөлінеді:

- Объективті идеализм (Платон, Лейбниц, Гегель),

- Субъектвті идеализм (Беркли, Юм).

Обьективті идеализм өкілдерінің тұжырымдауы бойынша тек қана реалды идея ғана бар, идея - алғашқы, барлық қоршаған орта, шындық - «идеялар әлемі» және «заттар әлемі» болып бөлінеді. «Идеялар әлемі» (эйдос) әлемдік зердеде өмір сүреді, заттар әлемі - өзіндік тіршілігі жоқ, жекелеген заттар Жаратушыға ғана тән құбылыс, «идеялар әлемі» санадан тәуелсіз өмір сүреді, себебі, адамның ойы, идея тіпті табиғаттың өзі абсолюттік идеяның, дүниежүзілік, әлемдік рухтың бір бөлшегі ғана, яғни дүниенің негізі - о дүниелік сана, «абсолютті рух». Обьективті идеализм әдетте теологиямен бірігіп кетеді де, діннің өзіндік бағыт алған философиялық негізі болып табылады.

Субьективті идеализм - бүкіл дүние - біздің санамызда, субьектінің сана-сезімінің жасаған немесе біздің түйсіктеріміздің, алған әсеріміздің жиынтығы. Бұл жағдайда алғашқы бастамаға адамның санасы алынады да, сонан кейін барып одан табиғат шығарылады, соған орай заттар мен бүкіл дүниенің объективті өмір сүруі, олардың даму заңдылықтары теріске шығарылады, өйткені адам санасынан тыс материя да, рух та жоқ»,- деген пікірді ұстанды.

Уақыт өте келе дүниенің бастамасы мәселесіне байланысты философияда бірнеше пікірлер қалыптаса бастады. Олардың қатарына: монизм, дуализм деизм саналады.

Монизм (гр. Monos - біреу, жалғыз) – дүниенің алғашқа негізі ретінде бір ғана бастаманы мойындайтын философиялық ілім. Идеалистер үшін алғашқы бастама - идея, сана. Материалистер үшін - материя алғашқы бастама болып табылады.

Дуализм (лат. Duo - екеу) –монизмге қарсы, дүниенің негізі екі бастамадан тұрады, екеуі бірін-бірі толықтырып отырады деп тұжырымдайтын пікір. Негізін салған Р.Декарт.

Деизм - (лат. Dues - Құдай) дүниенің негізін Құдай жаратты, бірақ, адамның іс-әрекетімен қоғам өміріне араласпайды деп тұжырымдау. Негізін салған 17 ғ. Ағылшын философы, лорд Чербери.

Философияның негізгі сұрағының екінші жағы дүниені танып-білу мәселесі екендігі жоғарыда айтылған болатын. Бұл мәселені қарастыру барысында қарама-қарсы көзқарастар пайда болды, олар философиядағы гностицизм және агностицизмдік көзқарастар.

Гностицизм (гр. gnostos - білім) дүниені танып-танып білу мүмкіндігіне сенетін, мойындайтын ілім. Адамның санасы, зердесі дүниенің барлық қыр-сырларын танып-біле алады деп тұжырымдайтын философиялық көзқарас.

Агностицизм (гр. а - теріске шығару, ал gnostos - білім) - дүниені танып-білу мүмкіндігін теріске шығаратын ілім. Терминді алғаш ағылшын жаратылыс зерттеушісі Гексли енгізді.

Дүниеге философиялық көзқарастың мәні онтологиялық және гносеологиялық мәселелерді қарастырумен ғана анықталып, шектелмейді. Әлемді философиялық тұрғыдан қараған кезде танып-білудің қандай әдіс қолданылатындығын естен шығармауымыз керек. Егер философия тарихына жүгінетін болсақ, бір-біріне қарама-қарсы екі ойлау әдісі-диалектика мен метафизикалық әдістерін аңғарамыз.

Диалектика (гр. Diolegomai - әңгімелесу, пікірлесу) – обьективті шындықтың, табиғаттың, қоғамның, ойлаудың даму заңдылықтарын зерттейтін ілім. Антика дәуірінің өзінде-ақ дүниенің, тіршіліктің өзгермелілігін мойындап, шындық атаулыны үнемі дамып, өзгеріп отыратын процесс ретінде қабылдады. Осы жағдайларға байланысты кез-келген нәрсенің бірлігі мен қарама-қайшылықтар күресінің қатынасын көрсетуде диалектиканың маңызы зор (Гераклит, Пифагоршылдар).

Метафизика. Ерте заманда бұл сөз өмірдегі барлық нәрсенің түп негізі туралы ілім деге мағынаны білдірген. 16 ғасырдан бастап «Метафизика» терминімен қатар сол мағынада «Онтология» терминіде қолданылды.

Метафизика - заттар мен құбылыстар бір-бірімен байланыссыз, қозғалмайтын, мәңгі-бақи бір қалыпты, ішкі қайшылықтары жоқ деп есептейтін философиялық ілім (сөзбе-сөз аударғанда - «физикадан кейінгі келетін» мағынасын білдіреді).

Тағы қараңыз

Дереккөздер

  1. ↑ Strong's Greek: 5385. φιλοσοφία (philosophia) — the love or pursuit of wisdom.
  2. ↑ https://www.etymonline.com/search?q=philosophy, Online Etymology Dictionary
  3. ↑ The definition of philosophy is: "1. orig., love of, or the search for, wisdom or knowledge 2. theory or logical analysis of the principles underlying conduct, thought, knowledge, and the nature of the universe". Webster's New World Dictionary (Second College ed.).
  4. ↑ Philosophy. University of Oxford Press (2020). Тексерілді, 28 наурыз 2019.
  5. ↑ Empiricism and the Philosophy of Mind — Routledge and Kegan Paul Ltd.. — P. 1, 40.
  6. ↑ Chalmers, David J. (1995). "Facing up to the problem of consciousness". Journal of Consciousness Studies 2 (3): 200, 219. http://www.consc.net/papers/facing.html. Retrieved 28 March 2019. 
  7. ↑ Henderson, Leah (2019). "The problem of induction". Stanford Encyclopedia of Philosophy. https://plato.stanford.edu/archives/spr2019/entries/induction-problem/. Retrieved 28 March 2019. 
  8. ↑ Diels, H. (2010) Griechische Philosophie: Vorlesungsmitschrift aus dem Wintersemester 1897/98. Stuttgart.
  9. ↑ Adler Mortimer J. [[[:Үлгі:Google books]] Ұлы идеяларды қалай ойлауға болады: Батыс өркениетінің ұлы кітаптарынан бастап, How to Think About the Great Ideas: From the Great Books of Western Civilization] — Chicago, Ill.: Open Court. — ISBN 978-0-8126-9412-3.
  10. ↑ Quinton, Anthony, The ethics of philosophical practice, p. 666, Philosophy is rationally critical thinking, of a more or less systematic kind about the general nature of the world (metaphysics or theory of existence), the justification of belief (epistemology or theory of knowledge), and the conduct of life (ethics or theory of value). Each of the three elements in this list has a non-philosophical counterpart, from which it is distinguished by its explicitly rational and critical way of proceeding and by its systematic nature. Everyone has some general conception of the nature of the world in which they live and of their place in it. Metaphysics replaces the unargued assumptions embodied in such a conception with a rational and organized body of beliefs about the world as a whole. Everyone has occasion to doubt and question beliefs, their own or those of others, with more or less success and without any theory of what they are doing. Epistemology seeks by argument to make explicit the rules of correct belief formation. Everyone governs their conduct by directing it to desired or valued ends. Ethics, or moral philosophy, in its most inclusive sense, seeks to articulate, in rationally systematic form, the rules or principles involved. in Honderich 1995.
  11. ↑ Quinton, Anthony. 1995. "The Ethics of Philosophical Practice." P. 666 in The Oxford Companion to Philosophy, edited by T. Honderich. New York: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-866132-0. "Philosophy is rationally critical thinking, of a more or less systematic kind about the general nature of the world (metaphysics or theory of existence), the justification of belief (epistemology or theory of knowledge), and the conduct of life (ethics or theory of value). Each of the three elements in this list has a non-philosophical counterpart, from which it is distinguished by its explicitly rational and critical way of proceeding and by its systematic nature. Everyone has some general conception of the nature of the world in which they live and of their place in it. Metaphysics replaces the unargued assumptions embodied in such a conception with a rational and organized body of beliefs about the world as a whole. Everyone has occasion to doubt and question beliefs, their own or those of others, with more or less success and without any theory of what they are doing. Epistemology seeks by argument to make explicit the rules of correct belief formation. Everyone governs their conduct by directing it to desired or valued ends. Ethics, or moral philosophy, in its most inclusive sense, seeks to articulate, in rationally systematic form, the rules or principles involved." (p. 666).
  12. ↑ [[[:Үлгі:Google books]] The Oxford Handbook of Skepticism] — 1st. — Oxford University Press. — ISBN 978-0-19-983680-2.
  13. ↑ Glymour Clark Chapters 1–6 // Thinking Things Through: An Introduction to Philosophical Issues and Achievements — 2nd. — A Bradford Book. — ISBN 978-0-262-52720-0.
  14. ↑ Pritchard, Duncan Contemporary Skepticism.
  15. ↑ Plato. 2009 [360 BC]. The Republic Мұрағатталған 11 сәуірдің 2011 жылы., translated by B. Jowett, transcripted by D. C. Stevenson. The Internet Classics Archive, MIT. Retrieved 8 May 2020.
  16. ↑ Timpe, Kevin. "Free Will". Internet Encyclopedia of Philosophy. Үлгі:ISSN. Retrieved 8 May 2020.
  17. ↑ a b c Robert Audi. Philosophy // Donald M. Borchert Encyclopedia of Philosophy. — Thomson & Gale, 2006. — Т. 7.ISBN 0-02-865787-X
  18. ↑ "The English word "philosophy" is first attested to c. 1300, meaning "knowledge, body of knowledge." Douglas Harper. 2020. "philosophy (n.)." Online Etymology Dictionary. Retrieved 8 May 2020.
  19. ↑ Shapin Steven [[[:Үлгі:Google books]] The Scientific Revolution] — 1st. — University Of Chicago Press. — ISBN 978-0-226-75021-7.
  20. ↑ Briggle, Robert, and Adam Frodeman When Philosophy Lost Its Way | The Opinionator (11 January 2016).
  21. ↑ Sartwell Crispin Beauty — Spring 2014..
  22. ↑ Plato, Hippias Major | Loeb Classical Library.
  23. ↑ [[[:Үлгі:Google books]] Against Method] — 4th. — Verso. — ISBN 978-1-84467-442-8.
  24. ↑ Murray, Dale. "Robert Nozick: Political Philosophy". Internet Encyclopedia of Philosophy. Үлгі:ISSN. Retrieved 8 May 2020.
  25. ↑ Richardson, Henry S. "The Basic Structure of Society." Section 2a in "John Rawls (1921—2002)." Internet Encyclopedia of Philosophy. Үлгі:ISSN. Retrieved 8 May 2020.
  26. ↑ More Thomas [[[:Үлгі:Google books]] Utopia] — Courier Corporation. — ISBN 978-0-486-11070-7.
  27. ↑ Metaphysics.
  28. ↑ Epistemology.
  29. ↑ The Oxford companion to philosophy / Ted Honderich. — New Edition. — Oxford University Press, 2005. — 1060 с. — ISBN 0–19–926479–1.
  30. ↑ Рассел Б. Батыс философиясының тарихы = The History of Western Philosophy. — Москва: Миф, 1993. — Т. I. — 512 с. — 10 000 экз. — ISBN 5-87214-012-6
  31. ↑ a b Brooke Noel Moore, Kenneth Bruder.Philosophy : the power of ideas — 6th edition. — Mc Graw Hill, 2005. — 600 с. — ISBN 0-07-287603-4
  32. ↑ Rodolphe Gasché. The Honor of Thinking: Critique, Theory, Philosophy. — 1st edition. — Stanford University Press, 2006. — 424 с. — ISBN 0804754233.
  33. ↑ Edward Craig - Philosophy: A Very Short Introduction Oxford University Press, 2020
  34. ↑ Философия / Спиркин А.Г. // Ульяновск — Франкфорт. — М. : Советская энциклопедия, 1977. — С. 412—417. — (Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров ; 1969—1978, т. 27).
  35. ↑ McGinn Colin [[[:Үлгі:Google books]] Problems in Philosophy: The Limits of Inquiry] — 1st. — Wiley-Blackwell. — ISBN 978-1-55786-475-8.
  36. ↑ Chalmers, David. 7 May 2013. "Why isn't there more progress in philosophy?" [video lecture]. Moral Sciences Club. Faculty of Philosophy, University of Cambridge. Retrieved 8 May 2020.
  37. ↑ Brewer Talbot [[[:Үлгі:Google books]] The Retrieval of Ethics] — 1st. — Oxford: Oxford University Press. — ISBN 978-0-19-969222-4.
  38. ↑ Introduction // The Oxford Handbook of World Philosophy — Oxford University Press. — ISBN 9780195328998.
  39. ↑ a b c Д.С. Раев, философия ғылымдарының докторы, профессор; А. Сағиқызы, философия ғылымдарының докторы, доцент; М.З. Изотов, философия ғылымдарының докторы, профессор: ҚАЗАҚ ФИЛОСОФИЯСЫ ТАРИХЫ(ежелгі дәуірден қазіргі заманға дейін)Қазақ философиясының қалыптасуы: ежелгі түркілік дәуір1-том, Мұрағатталған 26 қазанның 2020 жылы. Алматы 2014.
  40. ↑ Мәңгілік сарын – Қорқыт Ата мұрасы https://egemen.kz/article/179483-manhgilik-saryn-%E2%80%93-qorqyt-ata-murasy © egemen.kz
  41. ↑ Тоныкөк – даңғайыр жырау, данышпан білге, дарабоз қолбасшы https://egemen.kz/article/218795-tonykok-%E2%80%93-danhghayyr-dgyrau-danyshpan-bilge-daraboz-qolbasshy © egemen.kz
  42. ↑ a b Жанат АЙМҰХАМБЕТ: ТҮРКІ МИФОЛОГИЯСЫ: ТИПОЛОГИЯЛЫҚ СИПАТЫ, ОРТАҚ МОТИВТЕР ЖӘНЕ КЕЙІПКЕРЛЕР, TÜRK DÜNYASI, Dil ve Edebiyat Dergisi/TURKISH WORLD, Journal of Language and Literature. Issue: 43 (Bahar-Spring 2017) - ISSSN: 1301-0077 Ankara, TURKEY. DOI Numarası/DOI Number: 10.24155/tdk.2017.2
  43. ↑ Күлтегін, Білге қаған ескерткіші мәтінінде былай делінген: «Üze Kök: Teŋіri:asïra:yaγïz: Jer: qïlïntaquda: ekin ara: Kisi oγulï: qïlïnmïs:kisi:oγulïnta: üze: ečüm apam: Bumïn qaγan:Estemi qaγan:olurmïš: olurupan: Türük:budunïγ: Elin:törüsün:tuta:bermis: iti:bermis:" - "Үстіңгі жоғарыда Көк Тәңірі, Астыңғы төменде қоңыр (қатты) Жер жаратылғанда Екеуінің арасында Кісі ұлдары ( адамбаласы) жаратылған екен. Кісі ұлдарын ( адамбаласын) билеп ата-бабам Бұмын қаған, Естемі қаған отырды. Олар билік етіп отырып, Түрік халқының Елдігін, төрелігін ұстай білді, жетілдіре білді." Білге қаған ғұрыптық кешені және бітіктасы Мұрағатталған 23 қыркүйектің 2020 жылы.
  44. ↑ Көне түріктердің наным-сенімдері http://www.atalarmirasi.org/211-kone-turikterdinh-nanym-senimderi Мұрағатталған 24 қыркүйектің 2020 жылы.
  45. ↑ ГУМИЛЕВ, Лев (1994), Көне түріктер. Алматы: Білім баспасы. 78 бет
  46. ↑ Құрастырушылар: Ә.Н.Нысанбаев, А.Г.Косиченко. Сарапшы, Сәбит Мұрат: Қазақ халқының философиялық мұрасы. XV кітап. ҚАЗАҚ ФИЛОСОФИЯСЫНА КІРІСПЕ 1. Қазақ философиясын зерттеудің методологиялық мәселелері
  47. ↑ АБЫЛҚАСЫМОВ, Болат: Қазақтың көне наным-сенімдеріне қатысты ғұрыптық фольклоры. Алматы: Атамұра-Қазақстан. 1994 ж. 23-ші бет.
  48. ↑ ЖҰРТБАЙ, Тұрсын , Мәңгілік аңсар. Алматы: "Орхон" баспа үйі. 2014 ж. 6-шы бет.
  49. ↑ Академик Ә. Нысанбаев пен профессор Н. Аюповтың зерттеуі. М. Бижанова: Қазақ халқының рухани мұрасын игерудегі ұлттық философияның рөлі https://e-history.kz/kz/history-of-kazakhstan/show/8885/
  50. ↑ Дүйсенғазин Cерікзат Мақсұтұлы: Ахмет Байтұрсынұлы және «Зар заман» әдебиеті
  51. ↑ Әсел Сарқыт: Қазақ жыраулар әдебиетіндегі басты идеология
  52. ↑ Ғ.М. Əбілқасов:Қазақтың би-шешендерінің асыл мұрасы
  53. ↑ Құдайберген МӘМБЕТОВ, (филология ғылымдарының кандидаты, Түркология ғылыми-зерттеу институтының аға ғылыми қызметкері.) Қазақ хандығы және жыраулар поэзиясы
  54. ↑ Тілекжан РЫСҚАЛИЕВ: Абай философиясының қыры мен сыры
  55. ↑ Жақан Молдабеков: Абайдың адамтануы, 2013ж
  56. ↑ [[[:Үлгі:Google books]] Lectures on the History of Philosophy: Greek philosophy] — Clarendon Press. — P. 33. — ISBN 978-0-19-927906-7.
  57. ↑ Collinson, Diane Fifty Major Philosophers, A Reference Guide. — P. 125.
  58. ↑ Donald Rutherford The Cambridge Companion to Early Modern Philosophy. Cambridge: Cambridge University Press. 2006. ISBN 978-0-521-82242-8 «Көбінесе бұл кезең бірнеше ұлы ойшылдардың жетістіктерімен байланысты болды: "Рационалистер" деп аталатындар (Декарт, Спиноза, Лейбниц) және «эмпириктер» (Локк, Беркли, Юм), олардың талпыныстары Канттың "Сыни философиясында" ең жоғары деңгейге жетті. Бұл канондық тұлғалар философиялық мәңгілік сұрақтарға қарата терең әрі байсалды тұжырымдамаларымен атақты болды .." (1-бет).
  59. ↑ Steven Nadler: A Companion to Early Modern Philosophy. John Wiley & Sons. 2008. ISBN 978-0-470-99883-0 "Алғашқы жаңа дәуір философиясын зерттеуде біз ойшылдардың алуан сұрақтары мен ұлан-қайыр пантеонына назар аударуымыз керек: дәстүрлі канондық тұлғалар: (Декарт, Спиноза, Лейбниц, Локк, Беркли және Юм), дегенмен бұлардан басқа өте көп көмекші тұлғалар бар. ... (2-бет).
  60. ↑ Bruce Kuklick. Жеті ойшыл және олар қалай өскен: Декарт, Спиноза, Лейбниц; Локк, Беркли, Юм; Кант (Seven Thinkers and How They Grew: Descartes, Spinoza, Leibniz; Locke, Berkeley, Hume; Kant.) In Philosophy in History, edited by Rorty, Schneewind, and Skinner. Cambridge: Cambridge University Press. 1984. "Әдеби, философиялық және тарихи зерттеулер көбінесе канондық деген ұғымға сүйенеді. олар мысалы американ философиясыда ғалымдар теолог Джонатан Эдвардстан Джон Дьюиге дейін; американдық әдебиетте Джеймс Фенимор Куперден Ф. Скотт Фицджеральдқа дейін; саяси теорияларда Платоннан Гоббс пен Локкқа дейінгі …… Егер АҚШ-тағы бір философтан менің зерттеуімде жеті тұлға неге жаңа заман философиясын құрайтынын сұраса, алғашқы жауап былай болады: олар таңдаулылар болды, және олардың арасында тарихи және философиялық байланыс бар". (125-бет).
  61. ↑ The publication of Husserl's Logical Investigations (1900–01) and Russell's The Principles of Mathematics (1903) is considered to mark the beginning of 20th-century philosophy (see Spindel Conference 2002–100 Years of Metaethics. The Legacy of G.E. Moore, University of Memphis, 2003, p. 165).
  62. ↑ See, e.g., Michael Dummett, The Origins of Analytical Philosophy (Harvard University Press, 1994), or C. Prado, A House Divided: Comparing Analytic and Continental Philosophy (Prometheus/Humanity Books, 2003).
  63. ↑ see:
    • Mircea Eliade (1958, Reprinted: 2009), Yoga: Immortality and Freedom, Princeton University Press, Script error: No such module "Catalog lookup link".Script error: No such module "check isxn"., pp 33-34;
    • Sarah Strauss (2005), Positioning Yoga, Berg/Oxford International, Script error: No such module "Catalog lookup link".Script error: No such module "check isxn"., pp 15
  64. ↑ Johnson, W. J. 2009. "darśana." Oxford Reference. From: "darśan(a)." In A Dictionary of Hinduism, edited by W. J. Johnson. Oxford: Oxford University Press. Script error: No such module "Catalog lookup link".Script error: No such module "check isxn".. Үлгі:Doi.
  65. ↑ "Brahman" (revised ed.). Encyclopædia Britannica 2020 [1998].
  66. ↑ "Atman." Encyclopædia Britannica 2014 [1998].
  67. ↑ Bowker, John. Oxford Dictionary of World Religions. p. 259.
  68. ↑ Doniger, Wendy On Hinduism — Oxford University Press, 2014. — P. 46. — ISBN 978-0-19-936008-6.
  69. ↑ Nicholson, Andrew. 2013. Unifying Hinduism: Philosophy and Identity in Indian Intellectual History. New York: Columbia University Press. Script error: No such module "Catalog lookup link".Script error: No such module "check isxn".. pp. 2–5.
  70. ↑ Bilimoria, P. 2000. Indian Philosophy, edited by R. Perrett. London: Routledge. Script error: No such module "Catalog lookup link".Script error: No such module "check isxn".. p. 88.
  71. ↑ William A.Young The World's Religions: Worldviews and Contemporary Issues — Pearson Prentice Hall, 2005. — P. 61–64, 78–79. — ISBN 978-0-13-183010-3.
  72. ↑ Religions of India: An Introduction — Taylor & Francis, 2017. — P. 3–5, 15–18, 53–55, 63–67, 85–88, 93–98, 107–15. — ISBN 978-1-134-79193-4.
  73. ↑ "Artha." Encyclopædia Britannica 2016 [1998].
  74. ↑ "Kama" (revised ed.). Encyclopædia Britannica 2019 [1998].
  75. ↑ Garfield, Jay L., and William Edelglass, eds. 2011. "Chinese Philosophy." The Oxford Handbook of World Philosophy. Oxford: Oxford University Press. Script error: No such module "Catalog lookup link".Script error: No such module "check isxn"..
  76. ↑ Ebrey Patricia The Cambridge Illustrated History of China — New York: Cambridge University Press, 2010. — P. 42.
  77. ↑ a b Whiteley, Peter M. 1998. "Native American philosophy." Routledge Encyclopedia of Philosophy. Taylor & Francis. Үлгі:Doi.
  78. ↑ Pierotti, Raymond. 2003. "Communities as both Ecological and Social entities in Native American thought." Native American Symposium 5. Durant, OK: Southeastern Oklahoma State University. Archived from the original 4 April 2016.
  79. ↑ Use of "Tlamatini" in Aztec Thought and Culture: A Study of the Ancient Nahuatl Mind – Miguel León Portilla — 1990. — ISBN 9780806122953.
  80. ↑ a b IEP, Aztec Philosophy, http://www.iep.utm.edu/aztec/
  81. ↑ Webb, Hillary S. 2012. Yanantin and Masintin in the Andean World: Complementary Dualism in Modern Peru.
  82. ↑ Duran, Jane. Eight women philosophers: theory, politics, and feminism. University of Illinois Press, 2005.
  83. ↑ Why I Left Academia: Philosophy's Homogeneity Needs Rethinking – Hippo Reads. Басты дереккөзінен мұрағатталған 9 маусым 2017.
  84. ↑ Haldane, John (June 2000). "In Memoriam: G. E. M. Anscombe (1919–2001)". The Review of Metaphysics 53 (4): 1019–1021. JSTOR 20131480. 
  85. ↑ "Salary, Promotion, and Tenure Status of Minority and Women Faculty in U.S. Colleges and Universities."National Center for Education Statistics, Statistical Analysis Report, March 2000; U.S. Department of Education, Office of Education Research and Improvement, Report # NCES 2000–173; 1993 National Study of Postsecondary Faculty (NSOPF:93). See also "Characteristics and Attitudes of Instructional Faculty and Staff in the Humanities." National Center For Education Statistics, E.D. Tabs, July 1997. U.S. Department of Education, Office of Education Research and Improvement, Report # NCES 97-973;1993 National Study of Postsecondary Faculty (NSOPF-93).
  86. ↑ Plantinga Alvin Religion and Science — Spring 2014..
  87. ↑ Kelly (1998) p. ix
  88. ↑ Review Мұрағатталған 31 қаңтардың 2017 жылы. by Tom Riedel (Regis University)
  89. ↑ “Aesthetic.” Merriam-Webster Dictionary. Retrieved 9 May 2020.
  90. ↑ Zangwill, Nick. 2019 [2003]. "Aesthetic Judgment" (revised ed.). Stanford Encyclopedia of Philosophy. 9 May 2020.
  91. ↑ "aesthetic Мұрағатталған 6 тамыздың 2020 жылы.." Lexico. Oxford University Press and Dictionary.com.
  92. ↑ a b Ethics. Тексерілді, 6 шілде 2020.
  93. ↑ Epistemology. Тексерілді, 22 маусым 2020.
  94. ↑ a b c d Epistemology. Тексерілді, 30 маусым 2020.
  95. ↑ Carnap, Rudolf (1953). "Inductive Logic and Science". Proceedings of the American Academy of Arts and Sciences 80 (3): 189–197. doi:10.2307/20023651. JSTOR 20023651. 
Бұл үлгіні қарау Бұл үлгіні талқылау Бұл үлгіні өңдеу
Философия
Ойлау мектептері
Көне Грек-Рим философиясы
Көне Үнді философиясы
Көне Парсы философиясы
Көне Қытай Философиясы
Ортағасыр философиясы
Ортағасырлық Парсы-Түркі философиясы
Қазіргі заман философиясы
Осызаман философиясы:
аналитикалық Философия
Осызаман философиясы:
құрлықтық Философия
Ілімдер & ұғымдар
Өңірлер & Ұлыстар
Философиялық


Дереккөз қатесі: "lower-roman" деп аталған дереккөз тобында <ref> тегі бар, бірақ тиісті <references group="lower-roman"/> тегі табылмады, немесе </ref> жабу тегін қажет етеді

Kembali kehalaman sebelumnya